Rosenmüller, Johann

Rosenmüller [rˊo:z^en~] Johann, Rosenmiller Giovanni, *24 VIII 1617? Ölsnitz (k. Zwickau), †10 IX 1684 Wolfenbüttel, niemiecki kompozytor i organista. Od 1640 studiował teologię na uniwersytecie w Lipsku. Był tam prawdopodobnie uczniem, a od 1642 asystentem T. Michaela, kantora kościoła św. Tomasza; od 1651 pracował także jako organista kościoła św. Mikołaja. W 1654 kierował kapelą dworu w Altenburg. W 1655 trafił do więzienia, z którego zbiegł. W 1658 został muzykiem bazyliki S. Marco w Wenecji, a w latach 1678–82 pracował jako kompozytor dla Ospedale della Pietà. W 1682 został kapelmistrzem ks. Johanna Friedricha w Wolfenbüttel. Do uczniów Rosenmüllera należał m.in. J.Ph. Krieger.

Rosenmüller był jednym z najwybitniejszych – obok D. Buxtehudego i J. Pachelbela – kompozytorów niemieckich 2. połowy XVII w., pozostawił imponującą liczbę utworów, w tym ok. 150 niewydanych, w większości powstałych we Włoszech. Wysyłał stamtąd do Niemiec najnowszą muzykę włoską oraz liczne rękopisy własnych kompozycji; zyskując tam sławę jako kompozytor, przenosił zarazem zdobycze muzyki włoskiej na grunt niemiecki. Opierając się na doświadczeniach H. Schütza, A. Cestiego, P.A. Zaniego i G. Legrenziego Rosenmüller wypracował w pełni indywidualny styl; uprawiał wiele gatunków muzyki, zarówno instrumentalnej, jak wokalnej, w których przeważają utwory religijne (większość niewydana). Dwa zbiory Kern-Sprüche dokumentują niemiecki okres twórczości, do którego należą też prawdopodobnie rękopisy utworów do tekstów niemieckich. Są to głównie małe concertata, zbliżone stylistycznie do twórczości H. Schütza. Osobną grupę utworów stanowią niemieckie pieśni pogrzebowe o prostej stroficznej strukturze i homorytmicznej fakturze. Materiał jednej z nich, Welt ade, ich bin dein müde, wykorzystał J.S. Bach w kantacie BWV 27. Większą część rękopisów Rosenmüllera stanowią kompozycje do tekstów łacińskich, powstałe w czasie jego pobytu w Wenecji – 2 msze w stile antico i dwuchórowa Missa brevis z popisowymi partiami solowymi i wirtuozowskim dialogowaniem trąbek oraz opracowania psalmów i innych części nieszporów. W grupie tej, obejmującej koncerty solowe, małe i wielkie concertato oraz dzieła polichóralne, najwyraźniej uwidacznia się dojrzałość warsztatu kompozytorskiego i indywidualność stylistyczna Rosenmüllera. Klarowna forma (często rondowa, kantatowa lub da capo), ekpresyjnie kształtowana linia melodyczna, umiejętne posługiwanie się różnymi zespołami instrumentalnymi, pełne inwencji operowanie barwą brzmienia, kontrastowanie faktur, tempa i dynamiki sugestywnie podkreślają wyraz tekstu. Wpływy oper i kantat weneckich widoczne są w kantylenowej i koloraturowej melodii tematów oraz w strukturze koncertów solowych, opartych na następstwie recytatywu, arii lub arioso. W twórczości wokalnej Rosenmüllera wyróżniają się pełną wyrazu partią solistyczną oraz bogatym językiem tonalnym i harmonicznym Lamentacje Jeremiasza.

Twórczość instrumentalną Rosenmüllera reprezentują zbiory suit i sonat. Suity, przeważnie o następstwie: galiarda, allemanda, kurant, balet i sarabanda, scalane są – poza wspólną tonacją – podobnymi incipitami, rozpoczynającymi poszczególne ogniwa. Suity wydane w Niemczech (1645 i 1654) poprzedzone są krótkim nietanecznym preludium, określonym jako „pavana”, a w zbiorze weneckim (1667) – wieloodcinkową sinfonią o układzie ABCB, ukształtowaną na wzór włoskiej uwertury. Sonaty z 1682, wysoko oceniane przez J. Matthesona jeszcze 50 lat po wydaniu, należą do najwybitniejszych dzieł Rosenmüllera. Cechuje je zwartość formalna, obejmują 3–5 części, a podstawowy układ: krótkie grave, allegro i trójdzielne adagio wzbogacany jest przez powtórzenie jednej z części lub wprowadzanie części o charakterze łącznikowym. Uwagę zwraca śpiewność tematów i chromatyka; części fugowane przeplatają odcinki akordowe lub koncertujące, finały zbliżone są do gigue.

Literatura: F. Hamel Die Psalmkompositionen Johann Rosenmüllers, Strasburg 1933, przedr. Baden-Baden 1973; T. Antonicek Johann Rosenmüller und das Ospedale della Pietà in Venedig, „Die Musikforschung” XXII, 1969; K.J. Snyder Johann Rosenmüller’s Music for Solo Voice, 2 cz., dysertacja Yale University, Ann Arbor 1970 (zawiera katalog kompozycji Rosenmüllera i wydania utworów solowych); L. Welker Questions of Form, Genre and Instrumentation in the Venetian Instrumental Works of G. Legrenzi and J. Rosenmüller, w: G. Legrenzi e la Capella ducale di San Marco, red. F. Passadore i F. Rossi, Florencja 1994; R. Heyink „Dass deines Namens Ruhm in Deutschland bald angehn (...) wird”. Johann Rosenmüller und seine venezianischen Psalmkonzerte, „Die Musikforschung” XLIX, 1996; K.J. Snyder Life in Venice. Johann Rosenmüller’s Vesper Psalms, w: Atti del VI convegno internationale sulla musica italiana nei secoli XVII–XVIII, red. A. Colzani, A. Luppi i in., Como 1997; L. Welker, Johann Rosenmüllers venezianische Vokalmusik w: Claudio Monteverdi und die Folgen, red. J. Steinheuer, S. Leopold, Kassel 1998; H. Einhorn, Johann Rosenmüller in Venedig, Wolfenbüttel und anderswo w: Aneignung durch Verwandlung: Aufsätze zur deutschen Musik und Architektur des 16. und 17. Jahrhunderts, red. W. Steude, Laaber 1998; P. Wollny, Johann Rosenmüllers Dialog »Christus ist mein Leben« als musikalisches Vorbild, w: ks. pamiątkowa F. Krummachera, red. S. Oechsle, B. Sponheuer, H. Well, Kassel 2001; D. Gutknecht, '... dessen zu dem Päbstlichen GOTTES-Dienste 'componirte' Stücke ... von vielen Teutschen 'Musicis' hochgehalten.': Zur Rezeption der in Italien komponierten Werke Johann Rosenmüllers in Mitteldeutschland, „Ständige Konferenz Mitteldeutsche Barockmusik in Sachsen, Sachsen-Anhalt und Thüringen”, 3, 2001; Ch. Köster, Johann Rosenmüllers lateinische Psalmvertonungen in starker Besetzung. Unters. zu Klang und Struktur, Augsburg 2002; D. Gutknecht, Einige Beobachtungen an cori spezzati-Kompositionen Johann Rosenmüllers w: Musica Baltica: Im Umkreis des Wandels—Von den "cori spezzati" zum konzertierenden Stil,red. J. Krasssowski, D. Szlagowska, Gdańsk 2004; L. Welker, Giovanni Rosenmiller e la musica veneziana del Seicento w: Presenze tedesche a Venezia, red. S. Winter, Rzym 2005; P. Wollny, Heinrich Schütz, Johann Rosenmüller und die Kern-Sprüche I und II, „Schütz-Jahrbuch”, 28 (2006); B. Petersen, Zwischen Schütz und Buxtehude: Zu Johann Rosenmüllers geistlichen Konzerten, „Forum Kirchenmusik“, 59 (2008); B. Boccadoro, Rosenmüller: Umori e affetti nei salmi veneziani w: ks. pamiątkowej Étienne’a Darbellay’a, red. B. Boccadoro, G. Starobinski, Berlin 2013; J. Sonoda, Johann Rosenmüllers Nisi Dominus für Solostimme: Beobachtungen zur dramatischen Musiksprache w: Psalmen: Kirchenmusik zwischen Tradition, Dramatik und Experiment, red. H. Geyer, B.J. Wertenson, Kolonia 2014; H. Eichhorn, Johann Rosenmüller: Vesperpsalmen—Versuch einer Darstellung im Überblick: Mit Notenanhang erstmalig veröffentlichter Werke und einem komprimierten Werkverzeichnis, Altenburg 2014; J. Sonoda, Die in Rudolstadt überlieferte Kirchenmusik Johann Rosenmüllers w: Philipp Heinrich Erlebach im Kontext: Hofkapellen und Hofkapellmeister in Thüringen um 1700, red. Ch. Storch, Sinzig 2018; L. Collarile, New light on the reprint of Johann Rosenmüller's Sonate da camera (1670), ks. pamiątkowa Wulfa Arlta, Bazylea 2019; J. Roberts, Rosenmüller in Italy: Traces of a shadowed life, „Händel-Jahrbuch“, 65 (2019); P. Wollny, 'Eine qualificirtere Persohn“ war nicht zu finden: Vor 400 Jahren wurde Johann Rosenmüller geboren, „Musik und Kirche“, 89 (2019); K. Slavik, Geistliche Musik für Solostimmen zwischen Italien und Deutschland: Salve mi, Jesu, adoro te von Johann Rosenmüller oder Christoph Bernhard?, Schütz-Jahrbuch, 41 (2019)