Richafort, Jean

Richafort [riszafˊo:r], Richauffort, Rycefort, Ricartsvorde, Jean, *ok. 1480, †po 1547 Brugia (?), franko-flamandzki kompozytor. Co najmniej od XII 1507 do V (lub do VIII) 1509 działał w Mechelen jako maître du chant chóru kolegiaty St Rombaut, w którym śpiewali jego bracia, Guillaume i François. Zapewne ok. 1512 był związany z francuskim dworem Anny Bretońskiej, żony Ludwika XII; królowi (†1515) poświęcił swój motet, a jako śpiewak kapeli Franciszka I przebywał w I 1516 w Bolonii, gdzie uzyskał od papieża Leona X przywilej. W latach 1542–47 był maître de chapelle kościoła St Gilles w Brugii (w 1548 zatrudniono jego następcę). Obecnie przeważa opinia, że nie należy utożsamiać Richaforta z muzykiem Joachimem Richafortem, działającym w 1531 w Brukseli na dworze regentki Marii, wdowy po królu Węgier, Ludwiku Jagiellończyku.

Jedyne 2 druki poświęcone wyłącznie Richafortowi są wydaniami pośmiertnymi – wymieniamy źródła najwcześniejsze. Motety i chansons zachowały się często z podwójną i potrójną atrybucją – podajemy zestaw według ustaleń w «Corpus Mensurabilis Musicae».

Rozpowszechnienie twórczości Richaforta w ponad 100 zachowanych drukach (w tym intawolacje organowe i lutniowe) i ponad 120 rękopisów wskazuje, że była ona bardzo ceniona w XVI w.; zyskała też uznanie najwybitniejszych kompozytorów, którzy na motetach Richaforta opierali missae parodiae. Swoisty rekord osiągnął motet Quem dicunt homines, zachowany w 30 źródłach, i stanowiący model 9 mszy. Obie msze Richaforta należą do typu parodia, w jednej wykorzystany został motet własny, w drugiej – L. Compère’a. W każdej z 7 części Requiem (według rytu Sarum, tzn. z graduałem Si ambulem i bez sekwencji) kompozytor wprowadził (za przykładem Josquina des Prés) jako cantus firmus w kanonie responsorium Circumdederunt, a czterokrotnie po jego słowach „dolores inferni” (‘cierpienia piekielne’) wtrącił frazę z tekstem „c’est douleur non pareille” (‘to cierpienie nieporównane’) z chanson Faulte d’argent Josquina des Prés; te wyraźne nawiązania do twórczości mistrza pozwalają przypuszczać, że utwór powstał na okoliczność jego śmierci (1521). Równocześnie jako drugi cantus firmus występują w głosie górnym melodie chorałowe odpowiednich części mszy; oba cantus firmus są rytmizowane i – wyjątkowo – ornamentowane. Chorałowy cantus firmus w kanonie wprowadził też Richafort w głosie środkowych motetu Pater noster, pojedyncze cantus firmus pojawiają się w 4 motetach lub ich fragmentach (w Sufficiebat jest to głos tenorowy z chanson Heynego van Ghizeghem), a jeden motet oparty jest na ostinato, będącym cytatem z Josquina des Prés. W kilku innych melodie chorałowe stanowią materiał do imitacji, jednak w większości nie wykryto związków melodycznych z chorałem. W fakturze motetów zdecydowanie przeważają imitacje, obserwuje się dialogowanie par głosów, zupełnie wyjątkowo występują krótkie odcinki homorytmiczne. Faktura wielu chansons Richaforta wskazuje, że są to opracowania popularnych utworów 1-głosowych (w 3 przypadkach zidentyfikowano tego rodzaju cantus firmus), inne są bliskie stylistyce chanson paryskiej. Richafort uważany jest za twórczego kontynuatora dzieła Josquina des Prés, którego mógł być uczniem.

Literatura: Y. Rokseth Un fragment de Richafort, „Revue de musicologie” VII, 1926; G. van Doorslaer Jean Richaford, maître de chapelle-compositeur, 1480?-c1548, „Bulletin de l’Académie Royale d’Archéologie de Belgique”, 1930; M.E. Kabis The Works of Jean Richafort, Renaissance Composer, dysertacja, New York University, 1957; A.F. Block The Early French Parody Noël, 2 t., Ann Arbor 1983; L. Bernstein La couronne et fleur des chansons a troys, 2 t., Nowy Jork 1984; R. Sherr The Membership of the Chapels of Louis XII and Anne de Bretagne in the Years Preceding their Deaths, „Journal of Musicology” VI, 1988; J. Brobeck The Motet at the Court of Francis I, dysertacja, University of Pennsylvania, 1991; R. Heyink Zur Wiedererkennung der Motu proprio-Erlasse Papst Leos X. an Jean Mouton und weitere Mitglieder der französischen Hofkapelle, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” LXXVI, 1992; A. Tacaille Philomena praevia de Jean Richafort: la complexité du modele au défi de l’analyse, w: Théorie et analyse musicales (1450–1650), Louvain 1999; P. Andriessen Die van Muziken gheerne horen. Muziek in Brugge 1200–1800, Brugia 2002; J. Milsom Sense and Sound in Richafort’s Requiem, „Early Music” XXX, 2002; I. Bossuyt Missa pro defunctis: Jean Richafort, ca. 1521–1532, w: Dies Irae. Kroniek van het Requiem, red. P. Bergé i J. Christiaens, Leuven 2011; T.G. Ranson Early parody Masses, their composers, and the French connection in Munich, Bayerische Staatsbibliothek, Musica Ms. F, „Journal of the Alamire Foundation” XI, 2019; M.J. Bloxam Richafort’s Requiem: Beyond Josquin, „Early Music” XLVIII, 2020; M.J. Bloxam Jean Richafort (c.1480–c.1550): Missa pro Defunctis, w: The Book of Requiems, 1450–1550, red. D.J. Burn, Leuven 2022.