Pulikowski, Julian

Pulikowski Julian, *24 V 1908 Zgorzelec, †14 IX 1944 Warszawa, polski muzykolog. Ojciec Roman Junosza Pulikowski (wiolonczelista urodzony we Lwowie, od 1910 w orkiestrze operowej w Hanowerze), matka Zofia z d. Siemianowska. Pulikowski odbył studia w latach 1926–30 na uniwersytecie w Wiedniu, słuchając wykładów z muzykologii, historii sztuki, psychologii, filozofii (wykładowcy: R. Lach, R. Haas, G. Adler, W. Fischer, E. Wellesz, R. Ficker, A. Orel, J. Strzygowski, J. Schlosser, K. Bühler, H. Gomperz, K. Reininger). W Wiedniu pobierał lekcje gry na fortepianie i kompozycji (J. Marx). W 1929/30 pracował jako wolontariusz w dziale muzycznym Nationalbibliothek w Wiedniu. W 1932 otrzymał na uniwersytecie w Wiedniu stopień doktora na podstawie pracy Geschichte des Begriffs Volkslied im musikalischen Schrifttum. Pod wpływem A. Chybińskiego, któremu od 1929 dostarczał pod pseudonimem Dr Junosza recenzje do „Kwartalnika Muzycznego”, podjął badania źródłowe nad tańcami polskimi w tabulaturach niemieckich XVI i XVII w. W VII 1931 opuścił Wiedeń, na krótko przybył do Polski, gdzie uzgodnił dalszą współpracę z Chybińskim. W 1932 pracował w Preussische Staatsbibliothek w Berlinie, przygotowując Geschichte des Begriffs Volkslied... do druku. Dzięki Chybińskiemu otrzymał roczne stypendium Funduszu Kultury Narodowej i pracował z W. Heinitzem w laboratorium fonetycznym uniwersytetu w Hamburgu, gdzie przebywał od jesieni 1932 do jesieni 1933. Od XI 1933 do III 1934 w Berlinie kontynuował prace źródłowe.

Od III 1934 mieszkał w Warszawie; na opuszczenie Niemiec wpłynął fakt, iż należał on do socjaldemokratycznego ruchu Vorwärts. Książka Pulikowskiego Geschichte des Begriffs Volkslied... (1933) nie weszła w Niemczech do normalnego obiegu księgarskiego. Praca ta stała się podstawą przewodu habilitacyjnego Pulikowskiego (4 VI 1935) na Wydziale Humanistycznym UW. 30 V 1934 Pulikowski przyjął obywatelstwo polskie. Wystawa muzyczna w Bibliotece Narodowej w 1934 stała się zalążkiem (1 VII) działu muzycznego, którego Pulikowski został kierownikiem; współpracował wówczas z Wandą Rudzką, a później z J. Chomińskim (1937–39); przyczynił się do zakupu autografów Chopinowskich w Niemczech. Od 1934 wykładał muzykologię porównawczą (muzykę pozaeuropejską), systematykę muzykologiczną i paleografię muzyczną w Państwowym Konserwatorium Muzycznym w Warszawie. Od VII 1934 uczestniczył w pracach nad projektem Instytutu Badania Pieśni Ludowej w Warszawie, których rezultatem było założenie Centralnego Archiwum Fonograficznego (30 IV 1935) przy BN. Zadania swoje Pulikowski widział w stworzeniu muzykologii na uniwersytecie w Warszawie oraz w gromadzeniu, zabezpieczaniu, porządkowaniu i naukowym skatalogowaniu dokumentów życia muzycznego w Polsce; skupił się szczególnie na zaniedbanej rejestracji fonograficznej muzyki ludowej. W VII 1935 uczestniczył w Muzycznym Ognisku Wakacyjnym w Krzemieńcu. Wyszkolił ponad 20 zbieraczy pieśni ludowych, współpracowników terenowych Centralnego Archiwum Fonograficznego, wśród których wyróżnił się Tadeusz Grabowski (1909–1940). Sam Pulikowski prowadził swoje pierwsze badania terenowe na Podlasiu wschodnim we IX 1935. Od jesieni 1935 wykładał na UW systematykę muzykologiczną i wstęp do literatury muzykologicznej; w X 1938 powstał Zakład Muzykologiczny na Wydziale Humanistycznym UW.

Pracując podczas okupacji (1940–44) w Staatsbibliothek Warschau jako kierownik działu muzycznego, dążył do ochrony zbiorów polskich. W 1943 proponował Chybińskiemu, na wypadek opuszczenia Lwowa, pobyt u siebie w Warszawie. Zginął jako ochotnik przy kopaniu powstańczych rowów strzeleckich na Żoliborzu. Zdaniem Chybińskiego, muzykologia polska poniosła wówczas wielką stratę personalną.

Pulikowski zaangażowany w działalność organizacyjną, biblioteczną, dydaktyczną i upowszechnieniową, opublikował w Polsce kilka artykułów o charakterze programowym, postulatywnym. Dążył do koordynacji muzykologii historycznej i systematycznej, czerpiąc inspiracje z filozofii i wiedzy o kulturze. Pobudził w Polsce zainteresowania muzyką pozaeuropejską, postulował uwzględnienie całokształtu kultury muzycznej łącznie z muzyką ludową, chłopską. Projektując pełny program studiów muzykologicznych publikował prace z różnych specjalizacji, kładąc nacisk na muzykologię porównawczą, estetykę, socjologię muzyki. Geschichte des Begriffs Volkslied... jest najpełniejszą pracą tego typu w Europie, Pulikowski dokonał w niej m.in. analizy socjologicznej pojęć muzycznych zarówno w perspektywie narodowej jak i ogólnoeuropejskiej. Zorganizowana przez niego akcja nagrywania folkloru muzycznego w Polsce jest prefiguracją podobnych prac powojennych.

Kontrowersje powojenne wokół Pulikowskiego powstały wskutek sprzeczności w jego postawie. W latach 1934–39 usposobiony wybitnie patriotycznie, prorządowo, etnocentrycznie, w czasie okupacji otwarcie kooperował z władzami niemieckimi w imię ochrony zbiorów polskich, ubiegał się nawet o możliwość prowadzenia badań terenowych, czego mu władze niemieckie odmówiły; przyczynił się do uwolnienia niektórych Polaków z Oświęcimia i Pawiaka.

Scentralizowane 1940/41 zbiory specjalne Biblioteki Uniwersyteckiej i Narodowej (w tym zbiory Centralnego Archiwum Fonograficznego) zostały przez oddział Brandkommando po upadku powstania warszawskiego oblane benzyną i spalone.

Literatura: A. Chybiński Kartki z pamiętnika. II, „Ruch Muzyczny” 1957 nr 11; A. Nowicki Julian Pulikowski (1908–1944) o podmiocie kultury, „Euhemer. Przegląd Religioznawczy” 1984 nr 1; Z. Targowski Wokół postaci dr. Juliana Pulikowskiego — docenta muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego, „Kronika Warszawy” 1985 nr 1–2; P. Dahlig Julian Pulikowski i Akcja Zbierania Folkloru Muzycznego w latach 1935–1939, „Muzyka” 1993 nr 3–4; P. Dahlig Tradycje muzyczne a ich przemiany. Między kulturą ludową, popularną i elitarną Polski międzywojennej, Warszawa 1998; B. Bartkowski Julian Pulikowski. Musikethnologe, Historiker und Philosoph der Musik, w: Contexts of Musicology, księga pamiątkowa J. Stęszewskiego, red. M. Jabłoński i in., t. 2, Poznań 1998; P. Dahlig Wczesna etnomuzykologia polska w świetle korespondencji, w: Muzykologia u progu trzeciego tysiąclecia, red. L. Bielawski, J.K. Dadak-Kozicka, A. Leszczyńska, Warszawa 2000.