Puccitelli, Virgilio

Puccitelli [puczczi~] Virgilio, *18 IX 1599 San Severino (prowincja Marche), †26 XII 1654 San Severino, włoski literat, duchowny. Z jego wczesnej biografii wiadomo jedynie, iż od XI 1615 do IV 1618 przebywał w Rzymie, zatrudniany (dorywczo?) jako sopran-kastrat w jednej z kapel bazyliki S. Giovanni in Laterano. W Rzymie też najpewniej zdobył wykształcenie w zakresie artes liberales oraz przygotowanie do stanu duchownego. Pod koniec panowania Zygmunta III Wazy przybył (jednak nie bezpośrednio z Rzymu) na dwór królewski w Warszawie. W 1634 został sekretarzem królewskim do korespondencji włoskiej na dworze Władysława IV. Przeszedł do historii jako autor tekstów i współorganizator wystawień drammi per musica na dworze w latach 1636–48. Od IX 1638 do II 1640 przebywał we Włoszech, gdzie rekrutował śpiewaków dla królewskiej kapeli; współdziałał też wówczas w (nieudanej) próbie uwolnienia królewicza Jana Kazimierza, uwięzionego we Francji. W VII1649 powrócił do Włoch, gdzie działał przy poselstwie polskim w Neapolu.

Skąpe dane biograficzne nie pozwalają ustalić, czy Puccitelli zetknął się z dramma per musica przed przyjazdem do Rzeczpospolitej. Ukształtowanie formalne paru jego wczesnych utworów wskazywałoby, iż znał raczej założenia tej formy niż praktyczne rozwiązania stosowane w latach 30. W Rzymie mógł poznać poglądy G.B. Doniego dotyczące dramma per musica, dyskutowane tam w latach 20., oraz próby dramatu śpiewanego realizowane w kolegiach jezuickich i u filipinów (wznowienia Rappresentazione di Anima e di Corpo Emilia de Cavalieri). Na polskim dworze dostępne mu były partytury La liberazione di Ruggiero F. Caccini i Il S. Alessio S. Landiego. Uderzające podobieństwo w wyborze niektórych bohaterów dramatu u Puccitellego i w teatrach weneckich w zbliżonych latach skłaniało dotychczasowych badaczy do przyjmowania związków filiacyjnych pomiędzy konkretnymi utworami (zwłaszcza że Puccitelli mógł w karnawale 1639 widzieć Armidę B. Ferrariego). Faktycznie jednak ewentualne inspiracje odnoszą się wyłącznie do wyboru bohaterów (Andromeda, Armida, Eneasz, Ulisses), w tym okresie szczególnie popularnych zarówno we Włoszech, jak w Rzeczpospolitej. W przeprowadzaniu akcji nie ma natomiast pomiędzy tymi utworami analogii. Puccitelli pisze na zlecenie dworu: dla uświetnienia wydarzeń politycznych (La Dafne, Narciso..., L’Enea), wesel królewskich (La Santa Cecilia, Le nozze d’Amore...), karnawału (L’Armida, L’Andromeda); realizuje przy tym budujący program ideowy, egzemplifikując postawy heroiczne – w świecie tym nie rządzi Amore, jak w repertuarze weneckim, lecz decyduje Virtù. Pierwsze drammi pisze Puccitelli na wzór grecki, bez podziału na akty, 2 następne są 5-aktowe, wszystkie dalsze 3-aktowe. Pisze je w verso sciolto, tzn. wersem o nieregularnym następstwie 7- i 11-zgłoskowców, z wielką przewagą 7-zgłoskowców, swobodnie rymowanych. Bardzo ważna rola przypada chórowi (z wyjątkiem Le nozze d’Amore...), jego wypowiedzi ukształtowane są zwykle zwrotkowo: najczęściej strofa składa się z 6 lub 8 wersów 8-, lub rzadziej 5-zgłoskowych, rymowanych abbaccdd. Nieraz całe sceny przebiegają bez solisty, tylko z wejściami uno del coro, natomiast sam chór bywa dzielony na grupy, występujące przemiennie i łączące się w tutti. Chór relacjonuje i szeroko komentuje zdarzenia, opatrując je budującą refleksją o stoickim charakterze. W partiach solistów formy zwrotkowe występują już od najwcześniejszych utworów. Są to zwykle śpiewy o charakterze idyllicznym, nastroju radosnym, niezależnie od roli bohatera. Dla oddania silniejszych emocji Puccitelli sięga parokrotnie do wzorca lamentu (Echo w Narciso..., Cefeo w L’Andromeda, Dido w L’Enea), częściej jeszcze do lirycznego płaczu (zwłaszcza w Le nozze d’Amore...). Ilość układów zwrotkowych jest różna w poszczególnych utworach (bardzo znaczna w Armida abbandonata, znikoma w L’Enea). Modelem dla wielu rozwiązań scenicznych jest dramat pastoralny (zwłaszcza dla Narciso...); również sceny komiczne wprowadzone na marginesie akcji zasadniczej (w Le nozze d’Amore... i Circe delusa) utrzymane są w charakterze sielankowym (sprzeczki nimfy-satyr). Rola bóstw olimpijskich jest przede wszystkim widowiskowa: pojawiają się w odrębnej dekoracji, w ozdobnych wozach lub na ruchomych chmurach i wygłaszają długie, bardzo konwencjonalne teksty.

Literatura: G.C. Gentili De Ecclesia septempedana, Macerata 1836; G. Ranaldi Due lettere inedite scritte a Virgilio Puccitelli, San Severino Marche 1854; S. Windakiewicz Teatr Władysława IV, Kraków 1893; K. Targosz-Kretowa Teatr dworski Władysława IV, Kraków 1965; A. Szweykowska Imprezy baletowe na dworze Władysława IV, „Muzyka” 1967 nr 2; A. Panicali, A. Szweykowska La maga sdegnata, „Pamiętnik Teatralny” 1969 nr 4; J. Lewański Świadkowie i świadectwa opery Władysławowskiej, «Studia Staropolskie» XXXV, 1973; A. Szweykowska Dramma per musica w teatrze Wazów, Kraków 1976; G.L. Masetti-Zannini Due re di Polonia ed un poeta e musicista settempedano, «Miscellanea Settempedana» I, San Severino Marche 1976; «Miscellanea Settempedana» II, red. O. Ruggeri, San Severino Marche 1979, numer specjalny, zawiera: J. Lewański Virgilio Puccitelli e il suo teatro per musica, G.L. Masetti-Zannini La nunziatura di Varsavia e la segreteria italiana del re (1635–1645), R. Paciaroni Il testamento di Virgilio Puccitelli segretario del re di Polonia, O. Ruggeri Scenografia e cronaca teatrale in alcuni dispacci di Filonardi, A. Szweykowska Un dramma per le nozze reali, Z.M. Szweykowski La musica per i drammi di Virgilio Puccitelli; A. Szweykowska Melodramma „Andromeda” (1644), „Muzyka” 1987 nr 4.