Pousseur [pusʹö:r] Henri, *23 VI 1929 Malmédy, †6 III 2009 Bruksela, belgijski kompozytor. W latach 1947–52 studiował w konserwatorium w Liège, gdzie należał do grupy młodych kompozytorów skupionych wokół P. Froidebise’a, który zapoznawał ich z muzyką współczesną, w tym także z twórczością A. Weberna. W 1951 Pousseur zetknął się w Royaumont z P. Boulezem, co stało się decydującym momentem w kształtowaniu się jego postawy i przyjęciu idei totalnego serializmu. W 1954 Pousseur podjął w studiu w Kolonii pierwszą próbę w dziedzinie muzyki elektronicznej (Seismogramme), w 1957 na zaproszenie L. Beria zrealizował w Studio di Fonologia Musicale w Mediolanie Scambi, w 1958 zorganizował w Brukseli studio muzyki elektronicznej APELAC, w 1960 nawiązał współpracę z Michelem Butorem, otwierającą nowy etap w jego twórczości. Od 1954 uczestniczył w Międzynarodowych Kursach Wakacyjnych Nowej Muzyki w Darmstadcie, gdzie sam wykładał od 1957, następnie także na kursach w Kolonii, w akademii muzycznej w Bazylei i w Institut de Sociologie uniwersytetu w Brukseli. W latach 1966–68 uczył w Stanach Zjednoczonych w Buffalo (Nowy Jork), po powrocie do kraju osiedlił się w Liège, prowadził seminarium pisania o muzyce na tamtejszym uniwersytecie, w 1970 zorganizował Centre de Recherches et de Formation Musicales de Wallonie (CRFMW), do którego przeniósł z Brukseli studio elektroniczne i rozwijał swój projekt nowej, alternatywnej pedagogiki muzycznej, od 1971 uczył kompozycji w konserwatorium w Liège, w 1975 został jego dyrektorem. W latach 1985–87 działał jako dyrektor Institut de Pédagogie Musicale (IPM) w Paryżu, w 1994 osiadł w Waterloo i skupił się na twórczości, w latach 1993–98 był composer-in-residence uniwersytetu katolickiego w Leobden. W 1981 otrzymał tytuł dra honoris causa uniwersytetu w Metzu.
Pousseur szybko dołączył do grupy czołowych reprezentantów nowej awangardy i w okresie rozkwitu szkoły darmsztadzkiej w drugiej połowie lat 50. jego nazwisko wymieniano niemal automatycznie obok K. Stockhausena, P. Bouleza i B. Maderny. Cechowała go otwartość na nowe idee, żywa inteligencja i skłonność do teoretycznego ujmowania problemów nowej muzyki, doskonale współgrająca z klimatem tamtego okresu. Punkt wyjścia stanowiła dla Pousseura – podobnie jak dla pionierów totalnego serializmu – twórczość A. Weberna. Pousseur nie koncentrował się jednak tylko na jego późnych utworach dodekafonicznych uznawanych wówczas za modelowe wzorce i wnikliwe studium poświęcił pierwszej Bagateli na kwartet smyczkowy z op. 9, w której odnalazł łańcuchy ścisłych nawarstwień chromatycznych. Taką metodę strukturalizowania materiału, nazwaną przez niego „organiczną chromatyką” zastosował w Symphonies dla 15 solistów i jeszcze bardziej konsekwentnie w Quintette à la mémoire d’Anton Webern, w którym posłużył się serią z jego Kwartetu op. 22, ale w sposób wykraczający poza klasyczną technikę dwunastotonową: poszczególne interwały serii tworzą ograniczające ramy pól chromatycznych, swobodnie wypełnionych i zakomponowanych. Rozpiętość tych pól chromatycznych reguluje zarazem automatycznie gęstość brzmienia, stanowiącą jeden z parametrów podlegających serializacji. Obie te partytury są charakterystycznymi dokumentami totalnego serializmu. W Ode na kwartet smyczkowy wprowadził Pousseur przybliżoną notację wartości czasowych i rozluźnił rygory wysokości dźwięku, ale ustalił cztery podstawowe kategorie artykulacyjne: tremolo, pizzicato, glissando i arpeggio, którym nadał znaczenie quasi-tematyczne. Dążąc do uzyskania rozpoznawalnej charakterystyki struktur operował w fortepianowych Exercices określonymi wymiarami (Dimensionen), uszeregowanymi hierarchicznie. W 1. części – Variations I, jest ich sześć: rejestr, gęstość chronometryczna, dynamika, wzajemne zależności parametrów, gęstość polifoniczna i pola harmoniczne. Nie wydaje się jednak, by przemyślane dozowanie i różnicowanie tych elementów, widoczne w analizie, mogło znaleźć pełne odbicie w bezpośredniej percepcji, bo sam typ faktury działa niwelująco. W Mobile (1958) i Répons (1960) wypróbował kompozytor różne rodzaje aleatoryzmu i formy otwartej. Zamiast skomplikowanych, dokładnie zanotowanych rytmów, jak np. w Symphonies i Quintette, wykonawcy dysponują relatywną skalą stosunków czasowych. W Mobile każdy z obu pianistów może wprowadzić w określonych momentach odrębne struktury lub musi kierować się zrealizowaniem jakiegoś fragmentu przez swego partnera, natomiast w Répons wzajemna korelacja siedmioro wykonawców regulowana jest przez system dawanych sobie wzajemnie znaków i sygnałów. Druga wersja tego utworu Répons avec son paysage (z głosem recytującym) powstała już z udziałem M. Butora, z którym wieloletnia współpraca nad ambitnym projektem operowym o tematyce faustowskiej miała decydujące znaczenie dla kompozytora i dalszego kierunku jego twórczości. Jednym z zasadniczych postulatów M. Butora było wprowadzenie do wspólnego dzieła muzyki z dalszej i bliższej przeszłości w formie cytatów. Kryło się w tym niebezpieczeństwo pójścia drogą mechanicznego montażu niespójnych fragmentów. Pousseur rozwinął więc system transformacji harmonicznej, pozwalający mu, jak to zrelacjonował w eseju L’apothéose de Rameau, „zrymować Monteverdiego z Webernem”. Dzięki zastosowaniu takiej „uniwersalnej matrycy interwałowej” (wg określenia H. Sabbego), będącej siecią uporządkowanych kombinacji interwałowych stało się możliwe łączenie harmoniki modalnej, tonalnej i atonalnej w procesie ciągłej transformacji cytatów, traktowanych na wzór serialnych parametrów jako elementy strukturalne. Ich powroty artykułują formę, często kształtowaną łukowo, np. w pierwszej scenie I części Votre Faust wyeksponowany jest cytat z początkowych taktów II Kantaty op. 31 A. Weberna, przetwarzany stopniowo do tonalnej kadencji i powracający w zakończeniu sceny do pierwotnej postaci. Analogiczną funkcję pełni w finale I części przebiegającym wg schematu: harmonia konsonansowa – dysonansowa – konsonansowa, dwukrotne pojawienie się cytatu z Orfeusza C. Monteverdiego. W planie dramaturgicznym Votre Faust jest uwspółcześnioną parodią historii o Fauście, splatającą wątek miłosny z problematyką twórczości artystycznej. Mefisto ucieleśniony w postaci dyrektora teatru zleca młodemu kompozytorowi imieniem Henri napisanie opery, zapewniając mu doskonałe warunki. Henri staje przed dramatycznym wyborem: albo poświęcić się całkowicie realizacji zamówienia i opuścić swą przyjaciółkę Maggy, albo spełniając jej żądania odrzucić nęcącą propozycję. Zgodnie z koncepcją sztuki wielowariantowej bieg akcji nie jest ustalony. O wyborze rozwiązań decyduje w kilku kluczowych momentach publiczność, co w zależności od wyboru wariantu prowadzi do zakończenia tragicznego lub szczęśliwego. Późniejsza twórczość Pousseura sięga w różne rejony: w La seconde apothéose de Rameau kompozytor daje syntetyczny przegląd swych poszukiwań w dziedzinie harmoniki, w Die Erprobung des Petrus Hebraicus rozwija dalej koncepcję budowania zależności między polistylistyką utworu a jego formą i dramaturgią, odkrywa na nowo znaczenie melodii i monodii (Mnémosyne I i II), wprowadza wątki społeczno-polityczne (Invitation à l'utopie, Déclarations d’orages), zaskakuje jasnością i prostotą struktury, jak np. w Leçons d'enfer, i wkracza w romantyczny świat R. Schumanna w godzinnym utworze Dichterliebesreigentraum. Pozostał kompozytorem twórczym, wyczulonym na zmienny rytm swej epoki.
Literatura: M.H. Wolf „Votre Faust” (wywiad z Henrim Pousseurem i M. Butorem), „Opera Journal” I, 1968 nr 2; M. Nyffeler „...weil die Gesänge das Leben verändern”, rozmowa z Henrim Pousseurem, w: Zwischen den Kulturen. Neue Aspekte der musikalischen Ästhetik, red. H.W. Henze, Frankfurt n. Menem, 1979; G.M. Koenig Henri Pousseur, «Die Reihe» nr 4, 1958; G. Sinko „Wasz Faust” – próba rozbioru, „Dialog” 1965 nr 6; H. Sabbe Henri Pousseur. Quelques étapes d’une longue marche, „Bulletin de la Société Liégeoise de Musicologie” nr 46, 1984; M. Zenek Die theoretische und kompositorische Auseinandersetzung Henri Pousseurs mit A. Webern, w: A. Webern II, «Musik-Konzepte», nr specjalny, 1984; Liber amicorum Henri Pousseur, nr specjalny „Revue belge de musicologie” XLIII, 1989; Henri Pousseur, «Musik-Konzepte» nr 69, red. H.-K. Metzger i R. Riehn, 1990 (zawiera prace P. Decroupeta, C. Deliège’a, H. Sabbego); P. Jost Komponieren mit Schumann, „Musiktheorie” 2000 nr 2; nr specjalny „Musik Texte” nr 98, 2003.
Kompozycje
Instrumentalne:
orkiestrowe:
Rimes pour différentes sources sonores na 3 grupy orkiestrowe i taśmę dwuśladową, 1959
Couleurs croisées 1967, wykonanie polskie Warszawska Jesień 1972
L’effacement de Prince Igor, 1971
Parade de Votre Faust, wspólnie z J.-L. Robertem, 1974
Chronique illustrée, druga wersja z barytonem solo, słowa kompozytor, 1976
Humeurs du Futur quotidien z 2 recytatorami., słowa kompozytor i M. Butor, 1978
Les iles déchaînées na zespół jazzowy, live electronics i orkiestrę, wspólnie z Denisem Pousseurem, 1980
Trajets dans les arpents du ciel na solistę instrumentalistę i orkiestrę, 1983
Nuits de nuits (ou la voyante insomnie de Mr. Goldberg), 1985
Les fouilles de Jéruzona (Aquarius-Memorial II) na 6 grup orkiestrowych, 1995
Symphonies dla 15 solistów, 1955
Traits na 15 instrumentów smyczkowych, 1962
Les ephémérides d’Icare II na fortepian i 19 instrumentów, 1970, druga wersja jako Invitation à l’utopie na recytatora, sopran, mezzosopran, chór, fortepian i 19 instrumentów, słowa M. Butor, 1971
La seconde apothéose de Rameau na orkiestrę kameralną, 1981
Un jardin de passacailles (avec Lully, Bach, Beethoven, Brahms et Webern) na zespół kameralny, 1987
Caprices de Saxicare na saksofon altowy i 15 instrumentów smyczkowych, 1993
Patchwork de tribus américaines na orkiestrę dętą, 1984
Suite de Massacre des innocents na orkiestrę dęta, 1997
Danseurs gnidiens cherchant la Perle clémentine na orkiestrę kameralną, 1998
Icare aux Jardins du verseau na fortepian i orkiestrę kameralną, 1999
Aiguillages au carrefour des immortels na zespół instrumentalny, 2002
kameralne:
Quintette à la mémoire d’Anton Webern na klarnet, klarnet basowy, skrzypce, wiolonczelę i fortepian, 1955
Répons na flet, harfę, 2 fortepiany, perkusję, skrzypce i wiolonczelę, 1960, druga wersja jako Répons avec son paysage z głosem recytatorskim, słowa M. Butor, 1965, wykonanie polskie Warszawska Jesień 1965
Ode na kwartet smyczkowy, 1961, wykonanie polskie Warszawska Jesień 1962
Madrigal II na dawne instrumenty: flet lub skrzypce, skrzypce, wiolę da gamba lub wiolonczelę i klawesyn, 1961
Madrigal III na klarnet, skrzypce, wiolonczelę, 2 perkusje i fortepian, 1963
Chronique berlinoise na kwintet fortepianowy, oraz wersja rozszerzona z barytonem solo, słowa kompozytor, 1975
Fantaisie et fugue Ia na kwartet smyczkowy, Ib na wiolonczelę lub fagot i fortepian (Dictée par... no 1), 1980
Cortégé des belles ténébreuses au jardin boréal na rożek angielski, altówkę, róg, tubę i 2 perkusje, 1984
Mnémosyne obstinée (II Ode) na kwartet smyczkowy, 1988
At Moonlight. Dowland’s Shadow Passes along Ginkaku-ju, na koto, szamisen, szakuhaczi, 1989
La lune et les flots, passacaglia na trio smyczkowe, 1989
Suite de coeur et de pique na klarnet lub saksofon, skrzypce, wiolonczelę i fortepian, 1990
Motet na flet, obój i fagot, 1995
Triptyque des septuajubilaires na kwartet smyczkowy, 1996
Rasche Fuge zur Sache Bach na kwartet smyczkowy, 1996
cykl Vue sur les jardins interdits I na 4 saksofony, 1973, II na organy, 1974, III na kwintet dęty, opracowanie P.A. Monk, 1974, IV na orkiestrę kameralną, opracowanie J.-L. Robert, 1974, V na kwartet wokalny, 1982, VI na trio smyczkowe, 1984, VII na 5 klarnetów, opraowanie J.-P. Peuvion, 1996
Eclipticare (in memoriam Iannis Xenakis) na 1, 2 lub 3 instrumenty, każdy z małym zespołem ad libitum, 2001
Modèle réduit na wiolonczelę lub klarnet basowy i fortepian, 1975
Variations na klarnet i fortepian (Dictée par... no 2), 1980
Variations-caprices na flet lub dowolny wysoki instrument melodyczny i klawesyn, 1982
Reflets d’arc-en-ciel (ou variations canoniques sur le timbre traditionnel imaginaire „Trop est acier Protest’Icare”) na skrzypce i fortepian, 1997
na instrumenty solowe:
Madrigal I na klarnet, 1958
Caractères madrigalesques na obój, 1966
L’ibéricare na gitarę, 1975
19√8/4 na wiolonczelę, 1976
Flexions I na flet, 1979
Flexions II na trąbkę, 1979
Flexions III na skrzypce, 1979
Flexions IV na altówkę, 1979
Flexions V na wiolonczelę, 1980
La patience d’Icarène na harfę, 1980
Naturel na róg, 1981
La Paganiana na skrzypce, 1982
La Paganiana seconda na wiolonczelę, 1983
Hermès I na klarnet, II na skrzypce (Dictée par... no 3), 1983
Litanie du miel matinal na wysoki instrument melodyczny, 1984
Litanie du miel vespéral na niski instrument melodyczny, 1984
Vers l’île du Mont Pourpre na flet, 1984
Figure et ombre(s) na dowolny instrument, 1984
3petits caprices sur une mélodie populaire hongroise na skrzypce, 1993
Chaconne na skrzypce, 1996
Navigations na harfę, 2000
na fortepian:
Sonatina, 1949, druga wersja, 1988
Exercices: część 1 Variations I, część 2. Impromptu et Variations II, 1957, wykonanie polskie Warszawska Jesień 1959
Caractères Ia, Ib, 1961, wykonanie polskie Warszawska Jesień 1964, II Miroir de Votre Faust z sopranem ad libitum, 1965, druga wersja z taśmą jako Jeu de miroirs de Votre Faust, 1966
Apostrophe et six réflexions, 1966
Icare obstiné, I 1972
Ballade berlinoise, 1977
Le bal de Cendrillon (Dictéepar... no 0), 1980
Carré magique I, 1983
Carré magique II Yin Yang, 1983
Carré magique III, 1983
Litanie du Cristal des fleurs i Tango de Jeanne-la-Sibylle na lewą rękę, 1984
Sonate des maîtres viennois wg Beethovena, Mozarta, Schuberta (Dictée par... no 4), 1984
Coup de dés en échos pour ponctuer – au piano – le silence de John Cage, 1992
Les litanies d’Icare (Aquatius-Memorial I), 1994
2 kleine Spinnereien über ein Thema von Clara Wieck, 1996
Litanie du miel zénithal 1999; Anneaux du soleil, 2000
Jardinet avec automates, druga wersja na 1 wysoki i 1 niski instrument, 2001
Mobile na 2 fortepiany, 1958
Chronique canine, na 2 fortepiany, wersja rozszerzona z głosem żeńskim, 1984
Wokalne:
Phonèmes pour Cathy na głos solo, 1966
Mnémosyne I, monodia na głos lub chór unisono, lub 1 instrument, 1967
Puer natus est, motet na sopran, alt lub kontratenor i baryton, 1990
Jahresschlangenstaub na alt, 1995
7 versets des Psaumes de la Pénitence na chór a capella, 1950
L’étoile des langues na chór a capella z głosem recytatorskim, słowa M. Butor, 1984
Amen na chór unisono, 1990
Vocalise na 1–6 głosów z fortepianem, 1978
Canines na głos z fortepianem, słowa kompozytor i M. Butor, 1980
5 soupirs pour une clairière na głos z fortepianem, słowa M. Butor i F. Garcia Lorca, 1987
La guirlande de Pierre na sopran, baryton i fortepian, 1997
3 chants sacrés na sopran i trio smyczkowe, 1951
Echos de Votre Faust na mezzosopran, flet, wiolonczelę i fortepian, słowa J.W. Goethe i M. Butor, 1969
Crosses of Crossed Colors na amplifikowany głos żeński, 2-5 fortepianów, 2 radia, 2 magnetofony i 2 adaptery, słowa Afroamerykanów i rdzennych Amerykanów, 1970
Pédigrée na głos i 7 instrumentów, 1981
Sur le Qui Vive na głos żeński, klarnet, wiolonczelę, tubę, klawesyn i fortepian, słowa M. Butor, 1985
Mnémosyne doublement obstinée na głos żeński i kwartet smyczkowy, słowa F. Holderlin, 1988
Le tarot pérégrin na głos i 6 instrumentów, 1993
Les ruines de Jéruzona na chór, fortepian lub organy, kontrabas i perkusję, słowa M. Butor i kompozytor, 1978
La passion selon Guignol na kwartet wokalny i orkiestrę, wspólnie z P. Chagasem, wg J.W. Goethego, T. Marlowe’a, G. de Nervala i innych, 1981
La rose de voix na 4 recytatorów, 4 kwartety wokalne, 4 chóry i 8 instrumentów, słowa kompozytor i M. Butor, 1982
Arc-en-ciel de remparts na chór unisono i orkiestrę szkolną, słowa M. Butor i kompozytor, 1986
Traverser la forêt na recytatora, sopran, baryton, chór i 12 instrumentów, słowa Ch. Baudelaire i M. Butor, 1987
Déclarations dorages na recytatora, sopran, baryton, 3 solistów instrumentalistów, orkiestrę i taśmę, słowa M. Butor, W. Blake, P. Neruda i inni, 1989
Dichterliebesreigentraum na sopran, baryton, chór kameralny, 2 fortepiany i orkiestrę kameralną, słowa kompozytor wg H. Heinego, 1993
Le sablier du phoenix na recytatora, 5 głosów solowych i orkiestrę kameralną, 1994
Les métamorphoses de Marie-Madeleine na chór, fortepian i 2 perkusje, 1999
Psaume tropé. Les Icare africains na 3 głosy dziecięce lub żeńskie, chór równych głosów ad libitum i wielką orkiestrę kameralną, 2003
Tales and Songs from the Bible of Hell na kwartet wokalny, taśmę i live electronics, słowa W. Blake, E.A. Poe i inni, 1979
L’école d’Orphée na recytatora, organy i live electronics lub taśmę ad libitum, 1989
Sceniczne:
Votre Faust (fantaisie variable genre opéra), opera na 4 głosy solowe, 5 aktorów, orkiestrę kameralną i taśmę, 1960–68, wystawienie Mediolan 1969
Die Erprobung des Petrus Hebraicus, teatr muzyczny na 3 głosy solowe, 2 recytatorów, zespół instrumentalny i taśmę, libretto kompozytor i L. Wintgens, 1974, wystawienie Berlin 1974, wersja francuska Le procès du jeune chien, libretto kompozytor i M. Butor, 1978, wystawienie Strasburg 1978
Leçons d’enfer, teatr muzyczny, libretto kompozytor wg A. Rimbauda i M. Butora, na 2 aktorów, 3 głosy solowe, głos dziecięcy, zespół instrumentalny i live electronics, 1991, wystawienie Metz 1991
Don Juan à Gnide, ou les séductions de la chasteté (Répons III) na aktora, sopran, bas i 5 instrumentów, 1996, wystawienie Leuven 1996
Elektroniczne:
na taśmę:
Seismogramme, 1954
Scambi, 1957, wykonanie polskie Warszawska Jesień 1958
Electre, balet wg Sofoklesa, 1960, wystawiono Bruksela 1960
Système de paraboles, 8 studiów, 1972
Paraboles-Mix I–III, 1973
Liège à Paris, 1977
muzyka filmowa:
Liège, cité ardente, 1958
Préhistoire du cinema, 1959
Trois visages de Liège, 1961
Psych’art, 1970
Icare apprenti na dowolną ilość wykonawców, 1970
Chevelures du temps na solistów i grupy wokalne, instrumenty, muzyków zawodowych i amatorów, 1979
programy kompozytorskie:
Les Noces d’Icare et de Mnémosyne (Mnémosyne + Icare apprenti) , 1984
Flexions hermétiques pour Baudelaire (Pour Baudelaire + Flexion III + Hermès II) , 1989
Méthodicare. Etudes de compréhension, d’interprétation et d’invention musicales contemporaines na instrumenty klawiszowe oraz zespoły instrumentalne i wokalne, 3 tomy, 1988–
Le village planétaire vu de Nivelles, instalacja, 16-godzinny program muzyczno-poetycki, 2000, wersja skrócona Un jour du monde en 280 minutes, 2002
Prace:
L’apothéose de Rameau (Essai sur la question harmonique), „Revue d’esthétique” XXI, 1968, tłumaczenie niemieckie z komentarzem K. Stichweh, Darmstadt 1987
Fragments théorétiques sur la musique expérimentale, Bruksela 1970
Musique, sémantique, société, Paryż 1972
Musiques croisées, Paryż 1997
Parabeln und Spiralen. Zwei Hauptaspekte eines Lebenswerkes, Münster 2002
Strukturen des neuen Baustoffs, «Die Reihe» nr 1, Wiedeń 1955
Anton Weberns Organische Chromatik, «Die Reihe» nr 2, 1955
Zur Methodik, «Die Reihe» nr 3, 1957
Webern und die Theorie, «Darmstädter Beiträge zur Neuen Musik» I, Moguncja 1958
Stravinsky selon Webern selon Stravinsky, „Musique en jeu” 1971 nr 4 i nr 5
Webern und wir, w: A Webern, red. E. Hilmar, Wiedeń 1983
Schumann ist der Dichter, w: Schumann II, «Musik-Konzepte», nr specjalny, Monachium 1982, rozszerzona wersja francuska Schumann, le poète, 25 moments d’une lecture de Dichterliebe, Paryż 1993
Une mémoire obstinément prospective, „Revue belge de musicologie” nr 43, 1989
ponadto przeszło 100 artykułów
