Poniatowski, Józef

Poniatowski Józef Michał Ksawery Franciszek Jan, książę, *20 II 1816 Rzym, †3 VII 1873 Londyn, polski kompozytor i śpiewak (tenor). Był synem bratanka króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego; studiował w Rzymie i Florencji u C. Zanottiego i F. Ceccheriniego, znanego śpiewaka (tenora), wykładowcy Accademia Belle Arti, ale nie odbył żadnych studiów kompozytorskich. Dysponował rozległą skalą głosu (tenoru) i sprawną techniką, pozwalającą na wykonywanie szybkich figuracji i koloratur. W 1834 ożenił się z hrabiną Matilde Perotti (1814–1875). Jako kompozytor i wykonawca zauroczony był operą w stylu włoskiego belcanta, reprezentowanego przez Rossiniego i Donizettiego. Początkowo brał udział w prywatnych wykonaniach oper lub ich fragmentów. W ówczesnej prasie włoskiej i zagranicznej odnotowano wykonania trojga śpiewaków – tenora Józefa Michała, barytona, młodszego brata Karola, który pełnił zaszczytne funkcje we Florencji jako prezydent Società Filarmonica i kierownik Accademia degli Immobili, oraz jego żony Elizy – oper Otello i Włoszka w Algierze Rossiniego, Napój miłosny i Linda z Chamonix Donizettiego oraz opery Filippo L. Gordigianiego. Potem śpiewali w operach Poniatowskiego, wykonali także w marcu 1842 Stabat mater Rossiniego. Poniatowski dyrygował również przez kilka sezonów orkiestrą Società Filarmonica. Do 1848 wystawił 7 swoich oper – głównie dramatów lirycznych. Jako pierwszą przedstawił Giovanni da Procida w teatrze hr. R. Standisha w II połowie 1839, a następnie we wrześniu 1840 w publicznym Teatro Giglio w Lukce. Wielki sukces odniosła jedyna włoska opera buffa Don Desiderio wystawiana w Pizie 20 XII 1840, następnie w wielu miastach włoskich (Wenecja, Florencja i Bolonia 1841, Rzym i Livorno 1842, Lukka 1843, Neapol 1878), a także 16 III 1858 w Théâtre Italien w Paryżu (ponownie w 1867 z uwielbianą A. Patti w roli Angioliny) i 12 II 1878 we Lwowie (libretto w tłumaczeniu L. Sygietyńskiego). Jedynie ta opera miała wykonanie w Polsce w XIX wieku, a po 140 latach powróciła 20 X 2018 na scenę Opery Śląskiej w Bytomiu. Dużą popularnością cieszyła się we Włoszech również opera Bonifazio de’ Geremei (Rzym 1843, Ankona i Livorno 1844, Genua, Florencja, Wenecja 1845).

W karierze oper Poniatowskiego we Włoszech pomocna była wspomniana funkcja brata Karola w życiu muzycznym we Florencji oraz poparcie impresaria A. Lanariego, który miał wpływ na wystawianie oper w północnych Włoszech.

Od 1848 nastąpiła przerwa w komponowaniu oper. W tymże roku Poniatowski otrzymał tytuł księcia Monterotondo, a 30 listopada Leopold II książę Toskanii mianował go Ministrem Pełnomocnym. Jako przedstawiciel Toskanii piastował stanowiska dyplomatyczne w 1849 w Brukseli, w latach 1850-53 w Londynie, od 1853 w Paryżu, gdzie otrzymał od Napoleona III godność senatora cesarstwa fr. (1853) i obywatelstwo fr. (1854). Był odznaczony wieloma zaszczytnymi tytułami (Pułkownik Honorowy Gwardii Miejskiej, Królewski Szambelan Wielkiego Księcia Toskanii, Komandor Ordine del Merito San Giuseppe we Florencji, Wielki oficer Narodowej Ordynacji Legii Honorowej we Francji w 1851) oraz czlonkostwem w stowarzyszeniach, akademiach (Akademii Królewskiego Instytutu Muzycznego we Florencji w 1863, Rady Artystycznej Królewskiego Konserwatorium Muzycznego w Mediolanie w 1870, i Cercle de l’Union Artistique w Paryżu). Cieszył się wyjątkowym zaufaniem I uznaniem Napoleona III. Pełnił misje dyplomatyczne w Algierii. Chinach i Japonii (1862–63).

Pod koniec lat 50. powrócił Poniatowski do komponowania oper. Kompozytor sam napisał libretta do kilku z nich, a ponadto pamflet Les progrès de la musique dramatique à propos del’étude sur L’Armide de Gluck par M. le président Troplong (wyd. 1859). Zainteresował się stylem wielkiej opery francuskiej i skomponował trzy opery: Pierre de Medicis, 1860, Au travers du mur,1861 i L’Aventurier, 1865 (autorem librett był J.-H. Vernoy de Saint-Georges), wystawiane na scenach paryskich, wrócił też do stylu opery włoskiej w La contessina w 1868. Opery Poniatowskiego odznaczają się urozmaiconą melodyką i efektowną instrumentacją. Według M. Brzoski opera Pierre de Medicis reprezentuje późną fazę rozwoju grand opéra; punkt ciężkości został tu przeniesiony z wydarzeń historycznych na wyrażanie przeżyć głównego bohatera, co notabene zapewniło jej duży sukces (felietony H. Berlioza w „La France musicale” z 25 III 1860). Wystawiona została 9 III 1860 w Théâtre Impérial de l’Opéra, także w Teatro Real w Madrycie (1863) i w Teatro alla Scala w Mediolanie (1869). O zainteresowaniu muzyką Poniatowskiego świadczy nowe wystawienie Pierre de Medicis w Metropolitan Studio w Waszyngtonie 9 maja 1971. W operach komicznych (Au travers du mur i L’Aventurier) przeplatają się elementy parodystyczne z elementami stylu operetkowego. Twórczość Poniatowskiego miała wówczas wysoką pozycję. Nie był nowatorem, ale należy uznać profesjonalizm jego warsztatu kompozytorskiego, bogactwo rozwiązań scenicznych w interesującej szacie dźwiękowej, przemyślanej instrumentacji, podkreślającej dramaturgię arii, ansambli i scen, a więc ukazujących cechy indywidualne, mimo oparcia się na stylu Rossiniego we współdziałaniu z założeniami opery francuskiej Meyerbeera. Kompozytor planował jeszcze inne opery (Fedra, Le Rosaire). Zaprezentował także w Paryżu trzy razy swą Mszę F-dur oraz pieśni. Fundamentalną pracą jest monografia Opery Józefa Michała Ksawerego Poniatowskiego R.D. Golianka z 2012 roku, wzbogacająca dane biograficzne, przedstawiająca katalog oper Poniatowskiego (libretta, wystawienia, analiza struktury i kontekst gatunkowy, odnalezione partytury i wydania, wyciągi fortepianowe).

Po klęsce wojny francusko-pruskiej razem z Napoleonem III Poniatowski udał się w 1871 na emigrację do Londynu. Utrata majątku zmusiła go do zarabiania lekcjami śpiewu. Dzięki przyjaźni z A. Patti udało mu się doprowadzić do premiery opery Gelmina (nowa wersja La contessina) w 1872 roku, a w następnym – do wystawienia Au travers du mur w tłumaczeniu angielskim Through the Walls. Dużą popularność zdobyła jego ballada The Yeoman’s Wedding Song (1871).

Cesarz zmarł 9 I 1873, a Poniatowski w nocy z 3 na 4 lipca 1873, pochowani zostali na cmentarzu Chislehurst przy kościele St. Mary’s pod Londynem. W 2014 roku Stowarzyszenie Ziemiaństwa Polskiego na Anglię, Kanadę i USA zrekonstruowało i uroczyście odsłoniło grobowiec Poniatowskiego.

Literatura: A. Busiri Vici I Poniatowski e Roma, Florencja 1971 (rozdziały La discendenza romana di Stanisłao Poniatowski); M. de Angelis La musica del Granduca.Vita musicale e correnti critiche a Firenze 1800–1855, Florencja 1978; M. Brzoska Die französischen Opern Poniatowski’s, w: Deutsche Musik im Wegekreuz zwischen Polen und Frankreich. Zum Problem musikalischer Wechselbeziehungen im XIX und XX Jahrhundert, red. Ch.- H. Mahling, K. Pfarr, Tutzing 1996; R. D. Golianek Opery Józefa Michała Ksawerego Poniatowskiego, Toruń 2012; I. Poniatowska  Józef Michał Ksawery Poniatowski – kompozytor i dyplomata, Sesja historyczna Stowarzyszenia Potomków Sejmu Wielkiego, Kraków 27 V 2022 (niewydane materiały sesji); R.D. Golianek Książę Poniatowski i jego zapomniane opery, I. Poniatowska Glosa do oper Józefa Michała Ksawerego Poniatowskiego oraz M. Borkowski Musica reanimata czyli drugie życie Don Desiderio, w: Don Desiderio. Józef Michał Ksawery Poniatowski (program), Opera Śląska, polska prapremiera 20 X 2018; G. Zieziula  Toute ma vie est dans mon art.  Francuskie listy księcia Józefa Poniatowskiego w kontekście   jego biografii i działalności kompozytorskiej, wstęp, wybór, przekł. i oprac. G. Zieziula, Warszawa 2022.