Ponchielli, Amilcare

Ponchielli [ponkj’elli] Amilcare, *31 VIII 1834 Paderno Fasolaro (obec. Paderno Ponchielli, k. Cremony), †17 I 1886 Mediolan, włoski kompozytor. Syn wiejskiego organisty, w latach 1843–54 uczył się w konserwatorium w Mediolanie. W 1854 objął posadę organisty w Cremonie, wkrótce także został wicekapelmistrzem w miejscowym Teatro della Concordia, gdzie w 1856 zadebiutował jako kompozytor operowy (I promessi sposi). Od 1861 do 1864 pełnił funkcję dyrygenta orkiestry miejskiej w Piacenzy, od 1864 — orkiestry operowej w Cremonie. Inscenizacja nowej wersji I promessi sposi w 1872 rozpoczęła serię sukcesów Ponchiellego (główną rolę żeńską w tym przedstawieniu kreowała Teresa Brambilla, od 1874 żona kompozytora). Po wystawieniu baletu Le duegemelle w La Scali Ponchielli wszedł ok. 1873 do grona twórców popieranych przez firmę Ricordi. Dzięki kolejnym sukcesom (I Lituani, La Gioconda) zdobył rozgłos; w 1880 objął katedrę kompozycji w konserwatorium w Mediolanie, do jego uczniów należeli m.in. G. Puccini i P. Mascagni. Równocześnie pełnił funkcję kapelmistrza w kościele Santa Maria Maggiore w Bergamo. Ważnym wydarzeniem ostatnich lat życia Ponchiellego była podróż do Petersburga (1884), gdzie entuzjastycznie przyjęto Giocondę oraz operę I Lituani wystawioną tam pt. Aldona.

Ponchielli, wysoko ceniony przez swych współczesnych, był w latach 70. XIX w. postrzegany nawet jako konkurent Verdiego, jednakże spośród jego dzieł tylko La Gioconda zdobyła trwałe miejsce w repertuarze operowym, jakkolwiek i w innych jego operach nie brak wartości dramatycznych i muzycznych, a nawet pewnych pomysłów rozwiniętych później przez twórcę Rigoletta. Łagodny charakter i skłonność do kompromisu sprawiały, że w relacjach z librecistami Ponchielli był mało wymagający, brakowało mu siły inspirującej, względnie korygującej poczynania autorów tekstu słownego. W rezultacie libretta, do których komponował muzykę, opierały się na wzorach wyeksploatowanych już w latach 30. i 40. XIX w. przez Belliniego i Donizettiego. W swoich pierwszych operach (np. I promessi sposi) Ponchielli w pełni akceptował tradycyjną budowę „numerową”, posługiwał się błyskotliwą koloraturą, ornamentalnymi kadencjami wokalnymi, schematycznym akompaniamentem, w ostatniej natomiast, Marion Delorme, nawiązał do tradycji francuskiej opery (wpływy Aubera — rola Lelia, Gounoda — sceny miłosne, Bizeta — marszowe motywy w akcie IV). W operze I Lituani Ponchielli poczynił najmniej koncesji na rzecz powszechnych gustów, rozbudowując sceny masowe. Najbardziej jednak pomysłowo zareagował na libretto La Gioconda, napisane przez A. Boita w nieco przestarzałym już wówczas stylu grand opéra, z charakterystyczną dla niej przesadną emfazą, silnymi kontrastami, liczną obsadą (również baletową), a także nadmiarem zewnętrznych efektów, nie zawsze uzasadnionych dramatycznie. Pod względem muzycznym opera ta nie przystaje do nowszych tendencji (dramaty muzyczne Wagnera, późna twórczość Verdiego, muzyczny weryzm), jednak mimo swego eklektyzmu zawiera przynajmniej kilka znakomitych fragmentów, jak wielka aria Giocondy Suicidio! z IV aktu, romanza Enza Cielo e mar w formie wariacji stroficznych, nastrojowe preludium do II aktu Noc na lagunie, scena baletowa Taniec godzin. Centralna postać Barnaby, demonicznego uosobienia zła, zdaje się wyprzedzać postać Jagona z Otella Verdiego (np. analogia między balladą Barnaby a pijacką pieśnią Jagona oraz między motywem przewodnim Barnaby i „motywem knowań” Jagona).

Literatura: G. Cesari Amilcare Ponchielli nell’arte del suo tempo, Cremona 1934; G. De Napoli Amilcare Ponchielli (1834–1886). La vita, le opere, l’epistolario, le onoranze, Cremona 1936; A. Damerini Amilcare Ponchielli, Turyn 1940; Amilcare Ponchielli. 1834–1886. Saggi e ricerche nel 150° anniversario della nascita, red. N. Albarosa, Casalmorano 1984; Amilcare Ponchielli, red. G. Tintori, Mediolan 1985.