Pleyel, Ignace

Pleyel [pl′aj^el, plej′el] Ignaz, Ignace Joseph, *18 VI 1757 Ruppersthal (Austria Dolna), †14 XI 1831 k. Paryża, austriacki kompozytor, wydawca i producent fortepianów. Gry na fortepianie uczył się prawdopodobnie u J.B. Vanhala w Wiedniu, ok. 1772–77 studiował kompozycję u J. Haydna w Eisenstadt, wspierany finansowo przez hrabiego L. Erdődyego. Tam powstała jego pierwsza opera Die Fee Urgèle, napisana dla teatru marionetkowego i wystawiona w 1776 w Esterház oraz w Wiedniu. W 1777 został kapelmistrzem orkiestry hrabiego Erdődyego, który sfinansował mu podróż do Włoch, gdzie przebywał do 1781 lub 1783. Dla króla Neapolu Ferdynanda IV skomponował cykl utworów na lirę organizzata oraz kwartet smyczkowy, w 1785 została wystawiona w Teatro di San Carlo w Neapolu jego druga opera, Ifigenia in Aulide. W 1783 uzyskał posadę drugiego, a w 1789 pierwszego kapelmistrza w katedrze w Strasburgu. W 1788 poślubił F.G. Lefebvre. W XII 1791 przyjął zaproszenie londyńskiego stowarzyszenia Professional Concerts W. Cramera, do V 1792 prowadził w Londynie serię koncertów, działając równolegle z J. Haydnem, zaangażowanym w tym samym czasie przez J. Salomona; wykonywał tam swoje dzieła, m.in. koncerty fortepianowe. Po powrocie w 1793 do Strasburga został zadenuncjonowany i aresztowany pod zarzutem sympatii proaustriackich. Od śmierci uratowało go skomponowanie hymnu patriotycznego na duży zespół wokalno-instrumentalny, uznanego za test lojalności wobec Republiki. Po opuszczeniu więzienia powrócił w 1793 do Alzacji, lecz nie mając widoków na stanowisko kapelmistrza, przeniósł się w 1795 do Paryża, gdzie w 1796 założył oficynę wydawniczą (istniała do 1834); od 1815 działał wspólnie z synem Camille’em jako Ignace Pleyel et Fils aîné; publikował – po raz pierwszy także w formie miniaturowych partytur studyjnych, w serii «Bibliothèque Musicale» – dzieła Haydna (1801 edycja jego 83 kwartetów smyczkowych, dedykowana Napoleonowi), Beethovena, L. Boccheriniego, M. Clementiego, J. Dusika, J.N. Hummla, F. Kalkbrennera i in. oraz prowadził wymianę publikacji z czołowymi oficynami europejskimi (Wiedeń, Hamburg, Bonn, Londyn, Amsterdam). W 1805 przebywał w Wiedniu, gdzie wykonanie jego kwartetów smyczkowych spotkało się z entuzjastycznym przyjęciem. W 1807 założył w Paryżu wytwórnię fortepianów, która mimo początkowych trudności stopniowo zdobywała rynek, stając się z czasem – po przejęciu jej przez syna Camille’a – drugą po Erardzie firmą we Francji. W latach 1811–15 Pleyel współpracował z przybyłym do Paryża J.H. Pape’em; korzystając z jego pomocy wprowadził w 1815 na rynek pianino, oparte na konstrukcji angielskiego budowniczego R. Wornuma z 1811, które szybko zyskało popularność i naśladowców, wypierając pod koniec lat 30. fortepiany stołowe. Po 1820 stopniowo wycofywał się z prowadzenia interesów, przebywając coraz częściej w swej posiadłości pod Paryżem, gdzie zmarł.

Pleyel był kompozytorem bardzo płodnym; jego dorobek obejmuje ponad 40 symfonii (33 opublikowanych), koncerty (m.in. wiolonczelowy, skrzypcowy), blisko 60 kwartetów smyczkowych (pierwszy, wyd. 1783, dedykowany hrabiemu Erdődyemu, drugi, wyd. 1784, dedykowany Haydnowi) oraz liczne septety (pierwsze użycie tego terminu, 1787), sekstety, kwintety, tria i duety na różne składy instrumentalne, a także sonaty skrzypcowe i fortepianowe (na 2 i 4 ręce), pojedyncze utwory na harfę, 2 opery oraz kilka dzieł wokalnych (w tym 2 msze i Requiem). Większość utworów powstała przed 1792 w Strasburgu i cieszyła się za życia Ignace’a Pleyela niezwykłą popularnością, poświadczoną tysiącami rękopiśmiennych kopii i setkami druków, ukazujących się niekiedy równocześnie w różnych oficynach. Ich poziom jest nierówny. Największą wartość mają jego kwartety smyczkowe (pierwsze doczekały się co najmniej 10 wydanych), zdradzające dużą łatwość komponowania, świeżość inwencji i dobre opanowanie rzemiosła. Stylistycznie są one bliskie dziełom Haydna i były wysoko oceniane przez Mozarta, L. Boccheriniego i ówczesnych krytyków (F.-J. Fétis), którzy uważali je za dobre wprowadzenie publiczności w język muzyczny znacznie ambitniejszych kwartetów Haydna. Większość symfonii pochodzi już z lat paryskich, ale zdradzają one cechy stylistyczne wypracowane na gruncie kwartetów (uproszczony styl Haydna, w atrakcyjny sposób połączony z mozartowską dramaturgią). Duże walory dydaktyczne posiadają duety na 2 skrzypiec, skrzypce i altówkę, skrzypce i flet. W całym dorobku kompozytora istnieją liczne zapożyczenia, dokonane zarówno przez samego Ignace’a Pleyela, jak i późniejszych wydawców, często bez jego zgody. Wiele dzieł stanowi jedynie transkrypcje czy adaptacje wcześniejszych utworów (lub ich części) na inne kombinacje instrumentów, ze zmianą tonacji, metrum, rytmiki, z inną sekwencją części lub dodaniem nowych itp.; także niektóre pieśni są przeróbkami fragmentów z jego kwartetów lub symfonii. Ta chętnie stosowana procedura „samopowielania” świadczy o pośpiechu i dużej ekonomii pracy w celu sprostania zapotrzebowaniom szerokiej publiczności. Autorstwo wydanego przez oficynę Pleyela podręcznika Nouvelle Méthode de Pfte., contenant les principes du doigté (Paryż 1796) pozostaje sporne (I. Pleyel lub J. Dusík).

Literatura: „Revue Pleyel” I, 1923 – XLVIII, 1927, przedr. Scarsdale (Nowy Jork) 1969; R. Benton Ignace Pleyel. A Thematic Catalogue of His Compositions, Nowy Jork 1977; C. Johansson French Music Publishers’ Catalogues of the Second Half of the Eighteenth Century, Sztokholm 1955; B.S. Brook La symphonie française dans la seconde motié du XVIIIe siècle, Paryż 1962; J. Klingenbeck Ignace Pleyel, Komponist, Verleger, Klavier-Fabrikant, „Zeitschrift für Musik” CXVIII, 1957; J. Klingenbeck Ignace Pleyel. Sein Streichquartett im Rahmen der Wiener Klassik, „Studien zur Musikwissenschaft” XXV, 1962; R. Benton Ignace Pleyel, Disputant oraz A la recherche du Pleyel perdu, or Perils, Problems and Procedures of Pleyel Research, „Fontes Artis Musicae” XIII, 1966 oraz XVII, 1970; R.R. Smith The Periodical Symphonies of Ignace Pleyel, 2 t., dysertacja University of Rochester (Nowy Jork) 1968; J. Zsako Bibliographical Sandtraps. The „Klavierschule”, Pleyel or Dussek?, „Current Musicology” 1971 nr 12; C. Hopkinson The Earliest Miniature Score, „The Music Review” XXXIII, 1972; W. Lebermann Ignace Joseph Pleyel. Die Frühdrucke seiner Solokonzerte und deren Doppelfassungen, „Die Musikforschung” XXVI, 1973; R. Benton Pleyels Bibliothèque musicale, „The Music Review” XXXVI, 1975; R. Benton Bemerkungen zu einem Pleyel – Werkverzeichnis, „Die Musikforschung” XXIX, 1976; R. Benton Pleyel as Music Publisher, „Journal of the American Musicological Society” XXXII, 1979; R. Benton Pleyel as Music Publisher. A Documentary Sourcebook in Early 19th-Century Music, Stuyvesan (Nowy Jork) 1990.