Plamenac, Dragan

Plamenac [plˊa~] Dragan, *2 II 1895 Zagrzeb, †15 III 1983 Ede (Holandia), amerykański kompozytor i muzykolog pochodzący z rodziny chorwackich Żydów. W młodości otrzymał podstawowe wykształcenie muzyczne (fortepian i skrzypce, harmonia, kontrapunkt), przez pewien czas uczył się również kompozycji pod kierunkiem F. Schrekera w Wiedniu (1912). Publikując w 1915 swoje pierwsze utwory, zmienił nazwisko z Siebenschein na Plamenac. Edukację muzyczną kontynuował po otrzymaniu w 1917 dyplomu uniwersytetu w Zagrzebiu (prawo), studiując kompozycję u V. Nováka w Pradze oraz muzykologię na uniwersytecie w Paryżu u A. Pirro. Doktorat z muzykologii uzyskał w 1925 w Wiedniu na podstawie rozprawy J. Ockeghem als Motetten- und Chansonkomponist napisanej pod kierunkiem G. Adlera. W latach 1926–27 pracował jako korepetytor i asystent B. Waltera w Städtische Oper w Berlinie. Od 1928 prowadził wykłady z zakresu muzykologii na uniwersytecie w Zagrzebiu. W 1936 został członkiem korespondentem Jugoslavenska Akademija Znanosti i Umjetnosti. W 1939 wyjechał jako reprezentant Jugosławii na kongres MTM do Nowego Jorku, po wybuchu II wojny światowej pozostał w Stanach Zjednoczonych. W latach 1940–43 znalazł zatrudnienie w Saint Louis Institute of Music, a następnie współpracował z Office of War Information. W 1946 uzyskał obywatelstwo amerykańskie, w 1947 otrzymał stypendium fundacji Guggenheima, które umożliwiło mu m.in. kwerendę w bibliotekach europejskich. Pracę naukową łączył z dydaktyką, w latach 1954–63 wykładał na University of Illinois w Urbana oraz gościnnie na uniwersytecie w Pittsburghu (1964–65) i University of California w Santa Barbara (1967). Plamenac zaangażował się także w działalność American Musicological Society, w latach 1956–58 pełnił funkcję wiceprezesa, w 1971 uzyskał honorowe członkostwo tego towarzystwa. W 1976 uniwersytet stanu Illinois przyznał mu doktorat honoris causa. Obszerna biblioteka i archiwum Plamenaca, zawierające m.in. jego manuskrypty i ok. 500 cymeliów, są przechowywane w bibliotece Yale University w New Haven.

Twórczość kompozytorską, z której zachowało się 7 utworów zdradzających fascynację m.in. dziełami C. Debussy’ego, była jedynie młodzieńczym epizodem w życiu Plamenaca; po studiach muzykologicznych poświęcił się on wyłącznie pracy naukowej. Jego rozległe zainteresowania badawcze obejmowały muzykę późnego średniowiecza, renesansu i wczesnego baroku, a ich dominantę stanowiły studia nad twórczością XV w. Plamenac połączył w nich kompleksową analizę stylu i technik kompozytorskich z niezwykle kompetentną krytyką źródeł, której owocem były liczne prace edytorskie. Jego najważniejszym osiągnięciem w tej dziedzinie było wydanie dzieł zebranych J. Ockeghema, których kolejne wznowienia, zawierające rewizje przede wszystkim podłożenia tekstu i rozmieszczenia akcydencji, są dowodem rzetelności i perfekcjonizmu edytorskiego. Komentarze w wydaniach wzbogacał publikowanymi sukcesywnie w czasopismach muzykologicznych uzupełnieniami, w których poszerzał nawet zagadnienia związane z krytyką tekstu słownego, zdradzając niemałe kompetencje filologiczne. Studia Plamenaca nad muzyką Ockeghema i kompozytorów ze szkoły burgundzkiej oraz opatrzone erudycyjnymi wstępami faksymilowe wydania chansonniers (m.in. zrekonstruowanego przezeń kancjonału z Sewilli) przyczyniły się w znacznym stopniu do poszerzenia wiedzy o muzyce XV w. Istotne miejsce w dorobku naukowym Plamenaca zajmują ponadto badania nad jednym z najstarszych źródeł muzyki instrumentalnej – ms. 117 z Faenzy, ukoronowane wydania wyboru kompozycji z tego kodeksu. Doprowadziły one nie tylko do ustalenia konkordancji i atrybucji utworów, ale również do rozpoznania pierwotnej kolejności fascykułów zabytku (uwzględnionej na prośbę Plamenaca przy ponownej oprawie manuskryptu). Rezultatem intensywnych kwerend Plamenaca w archiwach europejskich było wprowadzenie w obieg naukowy innych cennych źródeł muzyki średniowiecza i renesansu (a także np. tabulatury skrzypcowej z XVII w.) oraz odkrycie nieznanych dotąd kompozycji, m.in. twórców włoskiego trecenta, G. Dufaya i W. Frye’a. Plamenac odegrał również dużą rolę w badaniach kultury muzycznej Dalmacji XVI–XVII w. Jego pionierskie studia w tej dziedzinie, kontynuowane także po wyjeździe z kraju rodzinnego, objęły twórczość takich kompozytorów, jak I. Lukačić, T. Cecchini, I. Jelić, A. Patricij, J. Skjavetić i D. Nembri. Stanowią one trwały dorobek tamtejszej muzykologii, o czym świadczy chorwackie wydanie jego pism (1998). Plamenac prowadził w 1961 roku kwerendy w polskich bibliotekach (Gdańsk, Toruń, Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań, Gniezno, Kórnik), a w 1982 wygłosił referat na konferencji „Musica Antiqua Europae Orientalis” w Bydgoszczy.

Literatura: Essays in Musicology in Honor of Dragan Plamenac, red. G. Reese i R.J. Snow, Pittsburgh 1969; Spomenica u počast Dragan Plamenac (1895–1983) (‘księga pamiątkowa ku czci Dragana Plamenaca’), praca zbior., „Arti Musices” XVII, 1986 (zawiera m.in.: E. Stipčević Bibliografija muzikoloških radova Dragana Plamenca); C.E. Steinzor: American Musicologists, c. 1890–1945: a Bio-Bibliographical Sourcebook to the Formative Period, Nowy Jork 1989; E. Stipčević Music Historiography and Terra Incognita: The Case of Dragan Plamenac, w: Music’s Intellectual History, red. Z. Blažeković, B. Dobbs Mackenzie, «RILM Perspectives» I, Nowy Jork 2009