Peñalosa, Francisco de

Peñalosa [penia~], Penyalosa, Francisco de, *ok. 1470 Talavera de la Reina, †1 IV 1528 Carmona (k. Sewilli), hiszpański kompozytor, ksiądz. W latach 1498–1516 śpiewał w kapeli króla Aragonii, Ferdynanda II Katolickiego, a od 1511 także uczył muzyki jego wnuka, Ferdynanda. W latach 1517–21 przebywał w Rzymie, gdzie był śpiewakiem w zespole papieża Leona X. Po jego śmierci osiadł w 1522 w Sewilli i działał tu do końca życia jako kanonik katedry, w której został pochowany.

Peñalosa jest najobficiej w zachowanych źródłach reprezentowanym kompozytorem hiszpańskim pierwszej ćwierci XVI w. Jego msze oparte są na cantus firmus umieszczonych w tenorze, przy czym pozostałe głosy często nawiązują imitacyjnie do tych melodii. W jednej z mszy występują elementy parodii, gdyż wykorzystany jest także drugi głos kompozycji J. Urredego. Jako cantus firmus zastosował Peñalosa trzykrotnie pieśni hiszpańskie (El ojo, Nunca fue pena mayor i Por la mar), dwukrotnie francuskie (Adieu mes amours i L’homme armé) i raz śpiew łaciński (Ave Maria peregrina). Nieliczne z motetów nawiązują do chorału, ale wykorzystanego raczej do imitacji niż jako cantus firmus, w pozostałych melodie pochodzą prawdopodobnie z inwencji kompozytora, a imitacje sąsiadują w nich z polifonią swobodną i z homorytmią podkreślającą ważniejsze fragmenty tekstu. Hymny, oparte na lokalnych melodiach umieszczonych w głosie basowym lub tenorowym, wyróżniają się w rękopiśmiennym zbiorze, w którym są zachowane, bogatą polifonią. Pieśni Peñalosy nie odbiegają od ówczesnego repertuaru; zwraca wśród nich uwagę 6-głosowa Por las sierras de Madrid, określana w literaturze jako „ensalada” ze względu na połączenie kilku popularnych melodii.

Literatura: R. Stevenson La música en la Catedral de Sevilla, 1478–1606, documentos para su estudio, Los Angeles 1954, 2. wyd. poszerz. Madryt 1985; J. Moll Notas para la historia musical de la corte del Duque de Calabria, „Anuario Musical” XVIII, 1963; S. Rubio Historia de la música española, t. 2, Madryt 1983; J.M. Hardie The Motets of Francisco de Peñalosa and Their Manuscript Sources, dysertacja, University of Michigan, 1983; T. Knighton Music and Musicians at the Court of Fernando of Aragon, 1474–1516, dysertacja, University of Cambridge, 1984; D. Preciado Canto tradicional y polifonía en el primer Renacimiento español w: España en la Música de Occidente, red. E. Casares Rodicio i in., t. 1, Madryt 1987; T. Knighton The Spanish Court of Ferdinand and Isabella, w: Man and Music. The Renaissance, red. I. Fenlon, New Jersey 1989; P. Calahorra Martínez Los fondos musicales en el siglo XVI de la Catedral de Tarazona, cz. 1: Inventarios, „Nassarre” VIII, 1992; T. Knighton A Day in the Life of Francisco de Peñalosa, w: Companion to Medieval and Renaissance Music, red. T. Knighton i D. Fallows, Londyn 1992; E. Ros-Fábregas The Manuscript Barcelona, Biblioteca de Catalunya, M.454. Study and Edition in the Context of the Iberian and Continental Manuscript Traditions, dysertacja, University of New York, 1992; E. Ros-Fábregas Canciones sin musica en la corte de Isabel la Católica, „Revista de Musicología” XVI, 1993; G. Mele La musica in Spagna durante l’età colombiana. Sguardo storico e bibliografico, „Nuova Rivista Musicale Italiana” XXVIII, 1994; O.L. Reese Polyphony in Portugal c. 1530–c. 1620. Sources from the Monastery of Santa Cruz, Coimbra, Nowy Jork i Londyn 1995; B. Turner Peñalosa’s Hymn O lux beata Trinitas: A Contrafactum?, „Early Music” XXXIII, 1995; T. Knighton Música y músicos en la corte de Fenando el Católico, 1474–1516, Saragossa 2001; T. Knighton Francisco de Peñalosa: New Works Lost and Found, w: Encomium Musicae. Essays in Memory of Robert J. Snow, red. D. Crawford, Hillsdale 2002; C. Urchueguía Die Mehrstimmige Messe im ‘Goldenen Jahrhundert’. Überlieferung und Repertoirebildung in Quellen aus Spanien und Portugal (ca. 1490–1630), Tutzing 2003; K. Kreitner The Church Music of Fifteenth-Century Spain, Woodbridge 2004; M.E. Cuenca Rodríguez Francisco de Peñalosa (ca. 1470–1528) y las misas en sus distintos contextos, dysertacja, Universidad Complutense de Madrid, 2017; W. Odoj Humanista Francisco de Peñalosa (c. 1470‒1528) i jego Jeremiaszowe Lamentacje, „Liturgia Sacra” LVI, 2020; M. del Sol Lágrimas del Renacimiento en España. El canto llano de las Lamentaciones de Jeremías en polifonía, Kassel 2021.