Paweł z Pragi, Paulus Paulirinus, Pavel Židek, Paulus Judeus, *1413 Praga, †ok. 1471 Pilzno, czeski teoretyk muzyki. Pochodził z rodziny żydowskiej. Po nauce w Pradze studiował filozofię i teologię w Wiedniu i od 1442 działał jako magister artium na tamtejszym uniwersytecie. W czasie studiów w Wiedniu przeszedł ok. 1430 na katolicyzm i w 1440 otrzymał w Ratyzbonie święcenia kapłańskie. Studiował też we Włoszech: 22 III 1442 promowany na doktora in artibus w Padwie, 24 III 1442 doktorat z medycyny w Bolonii. W 1443 wrócił do Pragi, gdzie został kanonikiem przy katedrze św. Wita i wykładowcą na uniwersytecie. W 1448 wygnany z Pragi wraz z innymi duchownymi katolikami przeniósł się do Pilzna, w 1451 immatrykulował się na uniwersytecie w Krakowie, a w 1452 z powodu zarazy wyjechał do Wrocławia. Po nawiązaniu kontaktu z husytami wszedł w konflikt z Janem Kapistranem i w latach 1452–53 przebywał w więzieniu. Po krótkim pobycie w Pradze powrócił do Krakowa, gdzie w I 1454 za układy z husytami został uznany za heretyka, ponownie uwięziony i skazany na dożywocie za sprawą kard. Zbigniewa Oleśnickiego, który następnie uzyskał od papieża Mikołaja V jego zwolnienie. Po 1455 wyjechał do Pilzna, a w 1466 osiadł w Pradze na dworze Jerzego z Podiebradu.
W Krakowie (Biblioteka Jagiellońska), w kodeksie zwanym dawniej Księgą Twardowskiego (Kj 257), zachowały się obszerne fragmenty encyklopedycznego dzieła Pawła z Pragi, Liber viginti artium, pisanego w latach 1459–63 w Pilźnie, które obejmują omówienie 15 z 20 dyscyplin. Odcinek poświęcony muzyce (fol. 153–162) zachował się fragmentarycznie: z pierwotnych 5 partitiones rkp. zawiera obecnie rozdziały dotyczące musica plana (ogólne omówienie) i musica mensuralis (notacja muzyczna), a także urywek rozdziału o instrumentach muzycznych; brak rozdziałów poświęconych chorałowi gregoriańskiemu i liturgicznym podstawom muzyki kościelnej. Dla historii muzyki największe znaczenie ma omówienie form muzycznych oraz instrumentów muzycznych, zawierające m.in. najwcześniejszy znany opis wirginału.
Literatura: M. Velimirović The Pre-English Use of the Term „Virginal”, w: Essays in Musicology, ks. pam. D. Plamenaca, red. G. Reese i R.J. Snow, Pittsburgh 1969; F.A. Gallo L’Europa orientale e l’Italia tra il XIV e U XV secolo, w: Primo incontro con la musica italiana in Polonia. Parma-Bydgoszcz 1969, Bolonia 1974; M. Staehelin Beschreibungen und Beispiele musikalischer Formen in einem unbeachteten Traktat des frühen 15. Jahrhunderts, „Archiv für Musikwissenschaft” XXXI, 1974; R. Bugaj Nauki tajemne w Polsce w dobie Odrodzenia, Wrocław 1976; S. Howell Paulus Paulirinus of Prague on Musical Instruments, „The American Musical Instrument Society Journal” V–VI, 1979–80; R. Mužiková Musicus – Cantor oraz Magister Paulus de Praga, „Miscellanea Musicologica” XXXI, XXXII, Praga 1984, 1988; S. Howell Medical Astrologers and the Invention of the Stringed Keyboard Instruments, „The Journal of the Musicological Research” X, 1990.
J. Reiss Pauli Paulirini de Praga Tractatus de música (etwa 1460), „Zeitschrift für Musikwissenschaft” VII, 1924/25
R. Mužiková Musica Instrumentalis v traktatu Pavia Židka z Prahy, „Miscellanea Musicologica” XVIII, Praga 1965
R. Mužiková Pauli Paulirini de Praga Musica mensuralis, «Acta Universitatis Carolinae. Philosophica et Historica» II, 1965