Paweł z Pragi

Paweł z Pragi, Paulus Paulirinus, Pavel Židek, Paulus Judeus, *1413 Praga, †ok. 1471 Pilzno, czeski teoretyk muzyki. Pochodził z rodziny żydowskiej. Po nauce w Pradze studiował filozofię i teologię w Wiedniu i od 1442 działał jako magister artium na tamtejszym uniwersytecie. W czasie studiów w Wiedniu przeszedł ok. 1430 na katolicyzm i w 1440 otrzymał w Ratyzbonie święcenia kapłańskie. Studiował też we Włoszech: 22 III 1442 promowany na doktora in artibus w Padwie, 24 III 1442 doktorat z medycyny w Bolonii. W 1443 wrócił do Pragi, gdzie został kanonikiem przy katedrze św. Wita i wykładowcą na uniwersytecie. W 1448 wygnany z Pragi wraz z innymi duchownymi katolikami przeniósł się do Pilzna, w 1451 immatrykulował się na uniwersytecie w Krakowie, a w 1452 z powodu zarazy wyjechał do Wrocławia. Po nawiązaniu kontaktu z husytami wszedł w konflikt z Janem Kapistranem i w latach 1452–53 przebywał w więzieniu. Po krótkim pobycie w Pradze powrócił do Krakowa, gdzie w I 1454 za układy z husytami został uznany za heretyka, ponownie uwięziony i skazany na dożywocie za sprawą kard. Zbigniewa Oleśnickiego, który następnie uzyskał od papieża Mikołaja V jego zwolnienie. Po 1455 wyjechał do Pilzna, a w 1466 osiadł w Pradze na dworze Jerzego z Podiebradu.

W Krakowie (Biblioteka Jagiellońska), w kodeksie zwanym dawniej Księgą Twardowskiego (Kj 257), zachowały się obszerne fragmenty encyklopedycznego dzieła Pawła z Pragi, Liber viginti artium, pisanego w latach 1459–63 w Pilźnie, które obejmują omówienie 15 z 20 dyscyplin. Odcinek poświęcony muzyce (fol. 153–162) zachował się fragmentarycznie: z pierwotnych 5 partitiones rkp. zawiera obecnie rozdziały dotyczące musica plana (ogólne omówienie) i musica mensuralis (notacja muzyczna), a także urywek rozdziału o instrumentach muzycznych; brak rozdziałów poświęconych chorałowi gregoriańskiemu i liturgicznym podstawom muzyki kościelnej. Dla historii muzyki największe znaczenie ma omówienie form muzycznych oraz instrumentów muzycznych, zawierające m.in. najwcześniejszy znany opis wirginału.

Literatura: M. Velimirović The Pre-English Use of the Term „Virginal”, w: Essays in Musicology, ks. pam. D. Plamenaca, red. G. Reese i R.J. Snow, Pittsburgh 1969; F.A. Gallo L’Europa orientale e l’Italia tra il XIV e U XV secolo, w: Primo incontro con la musica italiana in Polonia. Parma-Bydgoszcz 1969, Bolonia 1974; M. Staehelin Beschreibungen und Beispiele musikalischer Formen in einem unbeachteten Traktat des frühen 15. Jahrhunderts, „Archiv für Musikwissenschaft” XXXI, 1974; R. Bugaj Nauki tajemne w Polsce w dobie Odrodzenia, Wrocław 1976; S. Howell Paulus Paulirinus of Prague on Musical Instruments, „The American Musical Instrument Society Journal” V–VI, 1979–80; R. Mužiková Musicus – Cantor oraz Magister Paulus de Praga, „Miscellanea Musicologica” XXXI, XXXII, Praga 1984, 1988; S. Howell Medical Astrologers and the Invention of the Stringed Keyboard Instruments, „The Journal of the Musicological Research” X, 1990.