Pavarotti Luciano, *12 X 1935 Modena, †6 IX 2007 Modena, włoski śpiewak (tenor). Pod wpływem rozmiłowanego w sztuce śpiewaczej ojca podjął w 1956 naukę śpiewu pod kierunkiem A. Poli, od 1958 kształcił się u E. Campogallianiego w Mantui. W 1961 wygrał konkurs wokalny im. A. Periego; w tymże roku odniósł ogromny sukces, debiutując w Reggio nell’ Emilia rolą Rudolfa w Cyganerii Pucciniego, tę samą partię śpiewał w Lukce, a niedługo potem – partię księcia Mantui w Rigoletcie Verdiego w Palermo. W 1963 rozpoczęła się międzynarodowa kariera Pavarottiego: wystąpił wówczas w Amsterdamie jako Edgar w Łucji z Lammermoor G. Donizettiego, następnie w Wiener Staatsoper i Covent Garden (Rudolf w Cyganerii), w Belfaście (Pinkerton w Madame Butterfly Pucciniego) oraz podczas festiwalu w Glyndebourne (Idamante w Idomeneo Mozarta, 1964), gdzie poznał J. Sutherland, z którą rok później wystąpił w Miami na Florydzie w Łucji z Lammermoor, następnie odbył z nią tournée po Australii. Wzorując się na technice wokalnej Sutherland, zyskał wówczas „belcantową” płynność frazy, doskonałe opanowanie oddechu, a także niezwykłą swobodę w atakowaniu najwyższych dźwięków tenorowej skali. W XII 1965 Pavarotti zadebiutował w La Scali rolą Rudolfa w Cyganerii pod batutą H. von Karajana. W 1967 kreował tę samą partię na scenie War Memorial Opera House w San Francisco, a w 1968 w Metropolitan Opera House, gdzie w 1970 powrócił jako Alfred w Traviacie Verdiego, w 1972 jako Tonio w Córce pułku Donizettiego, budząc entuzjazm popisową arią z 9-krotnie atakowanym wysokim „c”. Regularnie śpiewał na czołowych scenach włoskich (Mediolan, Neapol, Palermo), m.in. partię Elwina w Lunatyczce oraz Artura w Purytanach Belliniego, na festiwalach w Weronie (1971–73, 1976, 1978, 1980, 1985) i Salzburgu (1976, 1978, 1983, 1985, 1988). W 1990 wystąpił na słynnym „koncercie trzech tenorów” (z J. Carrerasem i P. Domingo) w Termach Karakalli w Rzymie, utrwalając swoją pozycję najpopularniejszego operowego śpiewaka świata i wkraczając po trosze w sferę show-businessu. Koncerty te odbyły się także w Los Angeles (1994) i Paryżu (1998) i były rozpowszechniane w wielkonakładowych wydaniach płyt i kaset video. W 1992 Pavarotti wystąpił na scenie Opéra-Bastille w Paryżu (Bal maskowy Verdiego), w 1996 kreował tytułową rolę w operze U. Giordana Andrea Chénier w Wiener Staatsoper i Metropolitan Opera House, gdzie w 1997 wystąpił w Turandot Pucciniego i w 2001 w Aidzie Verdiego.
Pavarotti brał chętnie udział w masowych imprezach, m.in. w Hyde Park w Londynie czy Madison Square Garden oraz Central Park w Nowym Jorku; występował też czasem wspólnie ze znanymi muzykami rockowymi (m.in. w Modenie w 1992). W Polsce występował w 1964 (w Bydgoszczy) i w 1995 (w Sali Kongresowej w Warszawie). Wśród licznych nagrań płytowych (Decca, EMI, DG, HMV) wyróżniają się nagrania oper Mozarta, Belliniego, Donizettiego, Rossiniego, Verdiego, Giordana, Ponchiellego, Masseneta, Mascagniego, Leoncavalla, Pucciniego i R. Straussa. Pavarotti rozwinął szeroką działalność społeczną i charytatywną. Występował wielokrotnie na rzecz pomocy ofiarom AIDS, klęski głodu i wojny w Bośni. Dzięki wpływom z nagrań i koncertów p.n. Pavarotti and Friends, zainicjowanych w 1995 w Modenie, powstało Pavarotti Music Centre w Mostarze (1997), którego zadaniem jest realizacja programów terapii muzycznej i wychowania estetycznego „dzieci wojny” i młodzieży ze wszystkich tamtejszych grup etnicznych. Sympatię milionów melomanów zyskiwały oprócz wspaniałego głosu Pavarottiego także jego osobisty urok, swoboda obejścia oraz dar humoru.
Literatura: Luciano Pavarotti My Own Story, oprac. W. Wright, Garden City (Nowy Jork) 1981 (autobiografia), wyd. wł. pt. Io, Luciano Pavarotti, Mediolan 1981, wyd. niem. pt. Ich, Luciano Pavarotti, Monachium 1983, pt. Meine Welt – Mein Leben, 1997, wyd. pol. pt. Historia mego życia, Warszawa 1993; C. Bonvicini Luciano Pavarotti. Un mito della lirica, Rzym 1989, wyd. pol. pt. Luciano Pavarotti. Legenda opery, tłum. M. Zawadzka, Łódź 1992; D. Rubboli Luciano Pavarotti. Un tenore con l’aquilone, Mediolan 1990; J. Kesting Luciano Pavarotti. Ein Essay über den Mythos einer Tenorstimme, Düsseldorf 1991; M. Mayer, G. Fitzgerald Pavarotti – Mythos, Methode und Magie, Zurych 1992; M. Jones The World’s Greatest Tenors. Carreras, Domingo, Pavarotti, Londyn 1995; M. Lewis The Private Lives of the Three Tenors. Behind the Scenes with Pavarotti Domingo, Luciano Pavarotti and José Carreras, Nowy Jork 1996, wyd. pol. pt. Prywatne życie trzech tenorów, b.m. 1998.
