Pauli, Żegota

Pauli Żegota, *1 VIII 1814 Nowy Sącz, †21 X 1895 Kraków, polski etnograf, historyk, zbieracz pieśni ludowych. Był synem krawca, w 1832 ukończył gimnazjum w Nowym Sączu, w tymże roku osiedlił się we Lwowie, gdzie w latach 1832–39 studiował na uniwersytecie na wydziałach filozoficznym i medyczno-chirurgicznym, uczestnicząc w życiu literackim polskim i ukraińskim oraz współpracując z prasą i księgarstwem lwowskim. W 1829 pod wpływem innych zbieraczy, zwłaszcza księdza Michała Głowackiego oraz brata Józefa Paulego, zaczął spisywać teksty pieśni ludowe, początkowo w okolicach Nowego Sącza, następnie w regionach między Lwowem i Krakowem (wyd. w latach 1838–40). Zbierał też literaturę ustną, bajki, podania, przysłowia oraz dokumenty historyczne, gromadząc materiały do planowanego wydawnictwa Starożytności galicyjskie. Osiedliwszy się w 1842 w Krakowie, współpracował z «Biblioteką Polską» K. Turowskiego i publikował prace historyczne, wydał m.in. dzieła Długosza i studia nad dziejami Uniwersytetu Jagiellońskiego, w latach 1872–95 był kustoszem starodruków w Bibliotece Jagiellońskiej.

Pauli jest przedstawicielem folklorystyki romantycznej w okresie jej rozkwitu (1830–46). Na tle prac ówczesnych autorów, jak W.M. Zaleski, K.W. Wójcicki, J. Konopka, J. Lipiński, R. Berwiński, O. Kolberg (we wczesnym okresie), jego antologie wyróżniają się dobrym aparatem naukowym. Pauli zaproponował chronologizację pieśni na podstawie zachowanej literatury staropolskiej. W opisach obrzędów, w komentarzach bibliograficznych wprowadzał do zbioru polskiego i ukraińskiego perspektywę ogólnosłowiańską. Notował też obserwacje własne dotyczące np. przemian kultury i postulował konieczność prac dokumentacyjnych, by nadrobić zaległości polskie w stosunku do innych narodów. Pieśni ludowe zaliczał do „rzędu pamiątek narodowych, które od dnia do dnia coraz bardziej nikną, a które troskliwie przechować winniśmy”. W antologiach nie ma niestety zapisów nutowych, zawierają one natomiast przemyślaną typologię tekstów, bliską późniejszym monografiom regionalnym O. Kolberga, oraz świadczą o staraniach zbliżenia się do oryginalnej postaci tekstu wraz z jego cechami gwarowymi. Poszczególne teksty nie są bliżej zlokalizowane geograficznie poza krakowiakami wiejskimi (sądeckie, tarnowskie, bocheńskie, wadowickie, jasielskie). Zbiór Pieśni ludu polskiego (397 tekstów) Pauli podzielił na pieśni obrzędowe wykonywane: 1. przy uroczystościach świątecznych i tylko okazjonalnie — kolędy, haiłki, turzyce (gaik), sobótki, gregorianki, smigust, letnice, 2. przy uroczystościach domowych — weselne, stypowe i żałobne, 3. przy różnych grach i zabawach wiejskich; ponadto wyróżnił dumy historyczne, religijne (legendy) oraz dotyczące zdarzeń domowych (ballady); pieśni różnych stanów i przy różnych zatrudnieniach (wojackie, rzemieślnicze, rzeźnickie, myśliwskie, pasterskie, mamek i piastunek); burleszki i pieśni „szydebne”; pieśni do tańca (polski, mazury, krakowiaki). Podstawę zbioru stanowił folklor chłopski i góralski, ale Pauli uwzględniał też folklor mieszczański i drobnoszlachecki. W zbiorze Pieśni ludu ruskiego (600 tekstów) bogato reprezentowane są ukraińskie dumy historyczne.

Literatura: Ż. Pauli Papiery rodzinne, rkp. Bibl. Jagiellońska 5753; J. Karłowicz Żegota Pauli, „Wisła” II, 1888; L. Lepszy Żegota Pauli. Jego żywot i spuścizna literacka, cz. 1: Życiorys i prace drukowane, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne” 1896/97 nr 4; K. Lewicki Pamiętniki Żegoty Paulego z wędrówek po Galicji, „Roczniki Biblioteczne” 1964 z. 1/2; R. Górski Lwowskie, w: Dzieje folklorystyki polskiej 1800–1863. Epoka przedkolbergowska, red. H. Kapełuś i J. Krzyżanowski, Wrocław 1970.