Pariati Pietro, *26 lub 27 III 1665 Reggio Emilia, †1733 Wiedeń, włoski poeta i librecista. Studiował nauki humanistyczne i literaturę, uzyskując w 1687 dyplom. Zatrudniony przez księcia Modeny Rinalda na stanowisku sekretarza (1695), towarzyszył mu w 1696 w podróży dyplomatycznej do Madrytu. Po powrocie do Włoch popadł w niełaskę i został uwięziony. W 1699 zamieszkał w Wenecji, gdzie poznał A. Zena. Pariati ujawnił talent librecisty, układając wierszem i opracowując libretta Zena oraz tworząc własne drammi per musica. Pisał także utwory prozą dla scen Mediolanu i Bolonii, tragikomedie oraz intermezzi, szczególnie dla teatru San Cassiano, zyskał uznanie w kręgach teatralnych Wenecji. W 1714 został nadwornym poetą cesarza Karola VI; w Wiedniu pisał teksty oratoriów i zróżnicowanych gatunkowo utworów scenicznych na uroczyste jubileusze rodziny cesarskiej. W 1718 podjął współpracę z A. Zeno, którą kontynuował aż do 1729.
Pariati miał udział w reformie dramatu muzycznego, rozpoczętej przez Zena. Dla obydwu wspólna była koncepcja nadrzędnej roli tekstu poetyckiego, ścisłe przestrzeganie zasad spójnej konstrukcji libretta, uwzględniającej zgodność poszczególnych epizodów i ich prawdopodobieństwo, wyraźne zarysowanie charakterów postaci, prostota naturalność przebiegu akcji dramatycznej. Pariati częściej i chętniej niż Zeno wprowadzał do dramatów elementy komiczne, używane w celu prowokacji, szyderstwa, demaskowania, a nawet krytyki społecznej (np. Don Chisciotte in Sierra Morena). Połączenie dramatu z parodią zapoczątkowało jego przemianę w tragikomedię. Wartki przebieg akcji i żywe dialogi operujące grą słów stanowią cechy charakterystyczne stylu komicznego Pariatiego. Jego libretta cechuje swoboda w zakresie wersyfikacji, potoczystość narracji oraz siła ekspresji.
Literatura: N. Campanini Un precursore di Pietro Metastasio, Reggio Emilia 1883, Florencja 2. wyd. 1904; M. Fehr Apostolo Zeno und seine Reform des Operntextes, Zurych 1912; R. Giazotto Apostolo Zeno, Pietro Metastasio e la critica del ‘700, „Rivista Musicale Italiana” XLIX, 1947; A. Liess Johann Joseph Fux, Wiedeń 1947; O. Wessely Pietro Pariatis Libretto zu Johann Joseph Fuxens „Costanza e fortezza”, Graz 1969; G. Gronda Per una ricognizione dei libretti di Pietro Pariati, w: Civiltà teatrale e settecento emiliano, red. S. Davoli, Bolonia 1986; La camera di un librettista: Pietro Pariati da Reggio di Lombardia, red. G. Gronda, Bolonia 1990.
Drammi per musica:
Sidonio — A. Lotti 1706
La Svanvita — A.S. Fiorè 1707, G.C. Schürmann 1715 pt. Regnero
La casta Penelope — A.S. Fiorè 1707
Ciro — T. Albinoni 1710, F.B. Conti 1715, A. Lotti 1716 pt. Ciro in Babilonia
Sesostri, rè d’Egitto — F. Gasparini 1710, A.M. Bononcini 1716, F.B. Conti 171, J.A. Hasse 1726 pt. Il Sesostrate, L. Leo 1738, D.M.B. Terradelias 1751, F.G. Bertoni 1754, G. Sarti 1755, B. Galuppi 1757, P.A. Guglielmi 1766 i in.
Ercole in cielo — A.S. Fiorè 1710
Il Giustino (wg N. Beregana) — T. Albinoni 1711, A. Vivaldi 1724, G.F. Händel 1737
Teseo in Creta — F.B. Conti 1715, pt. Arianna e Teseo: L. Leo 1721 i N. Porpora 1728, G.F. Händel 1734 pt. Arianna in Creta, pt. Arianna e Teseo: G.B. Lampugnani 1737, P. Chiarini 1739, G.E deMajo 1747, G. Sard 1756, B. Galuppi 1763, G. Insanguine 1773 oraz D. Fischietd 1777 i in., P. Winter 1792 pt. I sacrifizi di Creta
Cajo Marzio Coriolano — A. Caldara 1717, A. Ariosti 1723
z A. Zeno:
Antioco — F. Gasparini 1705, J.A. Hasse 1721 i in.
Artaserse (wg G. Agostiego) — A. Giannettini 1705, G.M. Orlandini 1706, A. Ariosti 1724 i in.
Ambleto (wg Saxo Grammaticusa) — F. Gasparini 1705, D. Scarlatti 1715, G. Carcani 1742 i in.
Statira — F. Gasparini 1706, T. Albinoni 1726
Flavio Anicio Olibrio — F. Gasparini 1708, N. Porpora 1711, G. Porta 1726 pt. Il trionfo di Flavio Olibrio, L. Vinci 1728, E.R. Duni 1736 pt. La tirannide debellata, A. Bernasconi 1737, pt. Ricimero rè dei Goti-. N. Jommelli 1740, B. Galuppi 1753 oraz G.F. de Majo 1759
Astarto — T. Albinoni 1708, G. Bononcini 1715, F.B. Conti 1718, A. Caldara 1725, J.A. Hasse 1726, B. Galuppi 1736 pt. Elisa regina di Tiro i in.
L’Engelberta o sia La forza dell’innocenza — A.S. Fiorè 1704, C.F. Pollarolo 1711, A. Bioni 1729 pt. L’innocenza rinosciuta in Engelberta i in.
Il falso Tiberino — C.F. Pollarolo 1709
Zenobia in Palmira — F. Chelleri 1709, L. Leo 1725 i in.
Costantino — F. Gasparini 1711, A. Lotti 1716, G.M. Orlandini 1731 pt. Massimiano
Tragicommedie:
Anfitrione — F. Gasparini 1707, A.S. Fiorè 1707
Il finto Policare — F.B. Conti 1716, A. Caldara 1724
Archelao rè di Cappadocia — F.B. Conti 1722
Creso — F.B. Conti 1723
Penelope — F.B. Conti 1724
z A. Zeno:
Don Chisciotte in Sierra Morena — F.B. Conti 1719
Alessandro in Sidone — F.B. Conti 1721, G. Bononcini 1737
Intermezzi:
Don Chilone — F. Gasparini 1707
Pollastrella e Parpagnacco — F. Gasparini 1709
Vespetta e Pimpinone — T. Albinoni 1708, F.B. Conti 1717 pt. Grilletta e Pimpinone
do muzyki F.B. Contiego:
Dorimena e Tuberone 1714
Licenza 1714
Galantina e Pampalugo 1715
Bagatella, Mamalucca e Pattatocco 1715
Farfalletta, Lirone e Terremoto 1718
Componimenti da camera:
Il più bel nome — A. Caldara 1708
Il nome pili glorioso — A. Caldara 1709
Dafne in lauro — J.J. Fux 1714
Orfeo ed Euridice — J.J. Fux 1715
Il maggior grande — A. Caldara 1716
Amore in Tessaglia — F.B. Conti 1718
L’oracolo del fato — F. Gasparini 1709
Apollo in cielo — A. Caldara 1720
La via del saggio — F.B. Conti 1721
Il giorno felice — G. Porsile 1723
Festi teatrali:
La più bella — J.G. Reinhardt 1715
Angelica vincitrice di Alcina — J.J. Fux 1716
Diana placata —J.J. Fux 1717
L’eroe immortale—J.G. Reinhardt 1717
Alceste — G. Porsile 1718
Galatea vendicata — F.B. Conti 1719
Il Giudizio di Enone — J.G. Reinhardt 1721
Le nozze di Aurora—J.J. Fux 1722
Costanza e Fortezza — J.J. Fux 1723
Meleagro — F.B. Conti 1724
La corona d’Arianna — J.J. Fux 1726
Il sacrifizio in Aulide— G. Reutter 1735
Inne utwory sceniczne:
serenata Da la virtude ha la bellezza onore — C.F. Pollarolo (?) 1704
favola pastorale Isattiri in Arcadia — F.B. Conti 1714
componimento teatrale Elisa — J J. Fux 1719
schaferspiel Cloris und Thirsis — F.B. Conti 1719
componimento poetico II trionfo d’amore — T. Albinoni 1722
componimento teatrale La concordia de’ pianeti — A. Caldara 1723
Oratoria:
Il voto crudele— K. Lotti 1712
L’Umiltà coronata in Esther—A. Lotti 1714
La Fede sacrilega nella morte del Precursor S. Giovanni Battista — J.J. Fux 1714
La donna forte nella madre dei sette Maccabei — J.J. Fux 1715
Gesù Cristo condannato — A. Caldara 1717
Cristo nell’orto — J.J. Fux 1718
La colpa originale — F.B. Conti 1718
Il rè del do lore in Gesu Cristo Signor nostro coronato di spine — A. Caldara 1722
Componimenti sacri:
Il fonte della salute aperto dalia grazia nel Calvario — J.J. Fux 1716
Gesù Cristo negato da Pietro—JJ. Fux 1719
La cena di Signore—J.J. Fux 1720
Ismaele— J.J. Fux 1721
Il Testamento di nostro Signor Gesù Cristo sul Calvario — J.J. Fux 1726
Kantata:
Cantata allegorica — F.B. Conti 1720
