Noskowski Zygmunt, *2 V 1846 Warszawa, †23 VII 1909 Warszawa, polski kompozytor, dyrygent, pedagog i publicysta muzyczny. Był dziesiątym z jedenaściorga dzieci rejenta Józefa Łady-Noskowskiego i Amelii de Salis (Salisch), która pochodziła z francusko-niemieckiej arystokracji, spolonizowanej z końcem XVIII w. Rodzice Noskowskiego od lat 40. wspierali materialnie emigracyjną działalność A. Towiańskiego, wychowywali pięcioro jego dzieci, a swój dom uczynili głównym ośrodkiem towianizmu w Warszawie. Sam Noskowski, odrzuciwszy w wieku dojrzałym mistycyzm i frazeologię nauk Towiańskiego, pozostał do końca życia wierny ideom patriotyzmu, wewnętrznego doskonalenia się oraz skutecznego działania na rzecz społeczeństwa.
W1851 Noskowski wstąpił do gimnazjum realnego w Warszawie i rozpoczął naukę gry na fortepianie, a wkrótce potem na skrzypcach (u J. Hornziela). Zrazu uczestniczył tylko w skromnym muzykowaniu domowym, w którym pomijano utwory sceptycznego wobec towianizmu Chopina. Kontakt z twórczością artystyczną Noskowski nawiązał ok. 1860 za pośrednictwem dzieł Moniuszki (Śpiewniki domowe, opery Flis, Hrabina). To pierwsze, głębokie doznanie muzyczne zbiegło się w czasie ze wstrząsem, jakim dla Noskowskiego był pogrom patriotycznej manifestacji w Warszawie przez wojsko rosyjskie (27 II 1861), oraz z praktyczną lekcją historii i przyrody ojczystej — wycieczką do Krakowa i w Tatry w VIII 1861. Z tego roku datują się pierwsze kompozycje Noskowskiego, z których zachowała się Kolęda do patriotycznego tekstu M. Romanowskiego. Po śmierci ojca (23 VI 1863) Noskowski wziął prawdopodobnie udział w powstaniu styczniowym. W 1864 wstąpił do Instytutu Muzycznego w Warszawie, gdzie został uczniem A. Kątskiego (gra na skrzypcach) oraz S. Moniuszki (kontrapunkt, śpiew chóralny); po ukończeniu gimnazjum i porzuceniu aplikacji w Komisji Skarbu (1865) poświęcił się muzyce. W 1865 uczestniczył w prawykonaniu kantaty Widma Moniuszki, który w tym samym roku zaopiniował do druku w „Tygodniku Ilustrowanym” Kolędę Noskowskiego z nowym tekstem S. Rzętkowskiego. W 1867 Noskowski ukończył z II nagrodą naukę w Instytucie Muzycznym i podjął pracę kolejno jako skrzypek orkiestrowy Teatru Wielkiego (do 1869), korepetytor w klasie śpiewu solowego E. Ciaffei w Instytucie Muzycznym (do 1870) i kierownik chóru w Instytucie Głuchoniemych i Ociemniałych (1871–72), gdzie stworzył system zapisu muzycznego dla niewidomych. Od XII 1872 dzięki stypendium WTM studiował kompozycję w Akademie der Künste w Berlinie u F. Kiela; na koncercie dyplomowym (IV 1875) przedstawił I Symfonię A-dur, dobrze przyjętą przez berlińską krytykę. Po powrocie do Warszawy, mimo sukcesu I Symfonii, a zwłaszcza uwertury Morskie Oko na koncercie kompozytorskim 10 XI 1875, nie znalazł zatrudnienia. Z końcem roku poślubił Stanisławę Segedy i udał się do Konstancji w południowej Badenii, gdzie z polecenia F. Kiela został miejskim dyrektorem muzyki oraz dyrygentem towarzystwa śpiewaczego Bodan, które pod jego kierunkiem zyskało opinię najlepszego w księstwie, sam zaś Noskowski, wolny od trosk materialnych, oddał się twórczości kompozytorskiej. Napisany wówczas m.in. pierwszy cykl Krakowiaków na fortepian spotkał się z uznaniem F. Liszta i z jego polecenia ukazał się w 1878 w Lipsku u C. Kahnta jako op. 2. Sukces utworu, przyjęty nieufnie przez polską krytykę, utorował Noskowskiemu drogę do niemieckich i szwajcarskich wydawnictw. W 1878 Noskowski odrzucił propozycję objęcia profesury w Instytucie Muzycznym w Warszawie; w 1879 ogłosił w „Echu Muzycznym” cykl artykułów pt. Drogowskazy, a w 1880 krytyczną rozprawkę O prozodii w pieśniach Moniuszki, która wywołała konsternację warszawskich kół muzycznych i literackich. W V 1880 udał się na zjazd muzyków do Baden-Baden, poznał tam Liszta i grywał z nim swe Krakowiaki op. 7 na 4 ręce; odwiedził też prawdopodobnie Lipsk oraz Weimar, gdzie z udziałem Liszta miało miejsce wykonanie Kwartetu fortepianowego op. 8. W XI Noskowski przybył do Warszawy w związku ze swoim koncertem kompozytorskim, urządzonym przez WTM (prawyk. II Symfonii 25 XI), a 21 XI przyjął funkcję dyrektora muzycznego tej instytucji i w I 1881 osiadł w Warszawie na stałe.
Działalność w WTM Noskowski rozpoczął od udzielania bezpłatnych lekcji śpiewu chóralnego i zasad muzyki; tym sposobem zrekonstruował chór mieszany, który prowadził do 1896. W V 1881 utworzył – częściowo własnym sumptem – orkiestrę symfoniczną, z którą wykonywał m.in. muzykę polską; jako solistów zapraszał S. Barcewicza i A. Michałowskiego. Po upadku orkiestry (1882) zakładał zespoły kameralne; występował z nimi jako skrzypek, altowiolista i pianista, prezentując m.in. utwory swych prywatnych uczniów – K. Henisza i A. Rutkowskiego, a także E. Pankiewicza i I.J. Paderewskiego. W 1886 utworzył kolejną orkiestrę, wystąpił z nią m.in. 13 VI 1887 na zorganizowanym w ramach WTM koncercie muzyki polskiej, wykonując m.in. utwory L. Grossmana, M. Hertza, P. Maszyńskiego, A. Münchheimera, W. Żeleńskiego i własne; wydarzenie to unaoczniło polskiej krytyce muzycznej skalę dorobku polskich twórców. Kompozycji Noskowski zwykle poświęcał czas letniego wypoczynku w Zakopanem, a w późniejszych latach w Czatkowicach Górnych (k. Krakowa). Swoje utwory prezentował na dorocznych koncertach kompozytorskich w Warszawie, a także w Krakowie i we Lwowie i odnosił sukcesy; jedynie operetka Warszawiacy za granicą (wyst. 1886) poniosła klęskę. W 1885 wraz z W. Wiślickim i P. Maszyńskim Noskowski utworzył przy WTM szkołę muzyczną, gdzie wykładał kompozycję i instrumentację. We wrześniu 1888 objął ponadto stanowisko profesora kompozycji w Instytucie Muzycznym. W 1890 utworzył w WTM chór dziecięcy, z którym wykonał napisany rok wcześniej Śpiewnik dla dzieci.
Obchody 25-lecia pracy kompozytorskiej Noskowskiego (17 I 1891) stały się okazją do złożenia mu przez polskie społeczeństwo i środowiska artystyczne hołdu, jakiego nie doświadczył dotąd za życia żaden polski kompozytor. W 1893 Noskowski nadesłał na konkurs kompozytorski towarzystwa muzycznego Carillon w Brukseli kilka dawnych prac i zdobył 8 nagród, w tym I nagrodę za I Symfonię oraz Le Grand Prix d’Honneur. Podjął też apel M. Bałakiriewa o utworzenie miejsca pamięci F. Chopina w Żelazowej Woli i 14 X 1894 – w 45-lecie śmierci kompozytora – zorganizował tam pierwszy tego rodzaju w Polsce rocznicowy obchód, połączony z odsłonięciem pomnika Chopina i koncertem dla 2000 słuchaczy; na tę okazję napisał kantatę Nad Utratą, wykonaną z udziałem założonego przez siebie i prowadzonego do 1902 chóru studentów Lira. Wydarzeniem o dużym znaczeniu artystycznym stało się prawykonanie poematu symfonicznego Step (Warszawa V 1896), powtórzone następnie w Krakowie i Lwowie, a w 1903 także w Paryżu; sukcesu tego nie podzieliła długo oczekiwana opera Noskowskiego Livia Quintilla (wyst. Lwów 15 II 1898). W tym czasie Noskowski ogłosił artykuł o twórczości Chopina i Moniuszki; w latach 1897–1900 ponawiał nieustannie próby utworzenia w Warszawie stałej orkiestry, starając się utrzymać regularny rytm koncertów symfonicznych; usiłowania te przyczyniły się do powstania Filharmonii Warszawskiej (1901), jednak próby połączenia jej z WTM doprowadziły w 1902 do kryzysu i rezygnacji Noskowskiego ze stanowiska dyrektora WTM i profesora szkoły muzycznej Towarzystwa.
Od 1902 Noskowski był związany z Filharmonią jako dyrygent; w 1903–04 zorganizował tam cykl 12 audycji poświęconych dziejom form i gatunków muzycznych, a w 1903–05 opublikował w „Echu Muzycznym, Teatralnym i Artystycznym” ponad 50 omówień utworów z bieżącego repertuaru. W 1904 na zamówienie Filharmonii napisał III Symfonię „Od wiosny do wiosny”. W IV 1905 objął po E. Młynarskim stanowisko dyrektora artystycznego Filharmonii; podczas wydarzeń roku 1905, na skutek których władze carskie zamknęły warszawskie uczelnie, Noskowski bezinteresownie kontynuował swe pedagogiczne obowiązki. W 6 II 1906 był obecny na koncercie Spółki Nakładowej utworzonej przez jego najwybitniejszych uczniów (Szymanowskiego, Różyckiego, Fitelberga, Szelutę); w tymże roku wystawił w Warszawie swą operę Wyrok, która została przyjęta chłodno. W 1907 uczestniczył w połączeniu Filharmonii z Operą i został dyrektorem artystycznym obu instytucji; nieuniknione kompromisy z ich niepopularnym dyrektorem administracyjnym A. Rajchmanem naraziły Noskowskiego na konflikty z młodszym pokoleniem polskich kompozytorów. Z funkcji dyrektora artystycznego Noskowski ustąpił w IX 1908. Mimo postępującej choroby serca prowadził jeszcze spektakle Halki w Łodzi; po raz ostatni wystąpił w Filharmonii w I 1909. Ukończył też w wyciągu fortepianowym operę Zemsta według A. Fredry, której premiera w niefortunnej orkiestracji A. Gużewskiego odbyła się dopiero 10 IV 1926. Pogrzeb Noskowskiego na warszawskich Powązkach (27 VII 1909) miał charakter manifestacyjny, pamięci kompozytora poświęcono wiele koncertów i akademii w całym kraju, jednak dopiero w 1925 ufundowano ze społecznych składek skromny pomnik na grób kompozytora. Część jego rękopisów przeszła na własność WTM; niektóre z nich zaginęły w czasie II wojny światowej; większość rękopisów dzieł wydanych uległa rozproszeniu lub pozostała w archiwach wydawniczych.
Estetyka twórcza Noskowskiego ukształtowała się w kręgu dzieł Moniuszki i Dobrzyńskiego; muzykę Chopina poznał on dopiero jako dojrzały artysta i choć otoczył ją kultem, to nie uległ jej wpływom. Z Moniuszką łączyła go wrażliwość na melorytmiczne właściwości polskiej muzyki ludowej i zdolność do uogólnienia ich w jednorodną stylistycznie jakość, czego dowiódł już w młodzieńczej Kolędzie. Dobrzyński był dlań wzorem twórcy, który jako pierwszy podjął problem symfonii w duchu narodowym. Ten genetyczny związek z tradycją, która w muzyce polskiej nigdy nie osiągnęła rangi tradycji chopinowskiej, wyróżniał Noskowskiego spośród kompozytorów jego pokolenia i miał wpływ na ocenę jego twórczości.
Opanowanie do perfekcji warsztatu kompozytorskiego pozwoliło Noskowskiemu rozwinąć w latach 1875–84 twórczość w dziedzinie wielkich form instrumentalnych (symfonie, uwertury, kwartety) i muzyki fortepianowej (cykle krakowiaków). Jego dzieła orkiestrowe i kameralne mają klasyczną budowę i odznaczają się szerokimi rozwinięciami materiału tematycznego, posiadającego niejednokrotnie meliczne i rytmiczne cechy polskiej muzyki ludowej i narodowej (1. i 4. cz. I Symfonii). Stylizacja obejmuje niekiedy całe ogniwa, co modyfikuje tradycyjny układ cyklu sonatowego (3. cz. I Symfonii – oberek, finał Kwartetu fortepianowego – krakowiak). Związki z tradycją klasyczną podkreśla użycie techniki polifonicznej (finały II Symfonii i II Kwartetu smyczkowego), natomiast w III Kwartecie smyczkowym (przed 1884), opatrzonym podtytułem „Fantazja”, ujawnia się tendencja Noskowskiego do swobodnego kształtowania przebiegu ogniw. Centralną pozycję w tej grupie dzieł zajmuje II Symfonia „Elegijna”, oparta w całości na materiale o wyraziście polskich cechach melorytmicznych. Noskowski nawiązał tu do II Symfonii charakterystycznej Dobrzyńskiego (część powolna w konwencji elegii, pokrewieństwa tematyczne), starając się nadać ciągłość tradycji polskiej muzyki symfonicznej; przesłanie narodowe podkreśla stylizacja krakowiaka w scherzu i ukryty cytat z Mazurka Dąbrowskiego w finale. Dramaturgię cyklu uwypukla wielotematyczna struktura 1. części i wewnętrzne powiązania motywiczne. Znana niegdyś uwertura koncertowa Morskie Oko (1875), wpisująca się w tło głośnego sporu o jezioro tatrzańskie, należy do kręgu licznie wówczas powstających dzieł apoteozujących naród, krajobrazy i pamiątki historyczne (Smetana, Borodin). W szerzej adresowanych fortepianowych krakowiakach Noskowski odnalazł możliwości wyrazowe odległe od stereotypu, określonego przez pryncypia gatunku. Operując wyrafinowaną harmoniką, urozmaiconą fakturą i szeroką gamą środków agogicznych, tworzył skontrastowane, barwne cykle na przemian witalnych i lirycznych obrazów, bliskie Tańcom słowiańskim Dvořáka.
W ciągu kilku lat po powrocie do Warszawy (1880) Noskowski całkowicie zmienił profil swej twórczości, podporządkowując ją potrzebom rozwijających się ognisk życia muzycznego oraz szerokich rzesz słuchaczy. Liczne kantaty, pieśni chóralne i solowe, miniatury fortepianowe oraz utwory sceniczne w formie tzw. obrazów ludowych zyskały ogromną popularność, jednocześnie były też jednak rezultatem rezygnacji Noskowskiego z dotychczasowych dążeń artystycznych. Kompromis między wymogami sztuki a przystępnością dzieła Noskowski osiągnął w nawiązującej do wzorów Moniuszkowskich kantacie dramatycznej Świtezianka do słów A. Mickiewicza (1886–88) oraz w efektownych suitach na chór i orkiestrę (Wędrowny grajek, Powrót). Podobny charakter mają również kantata Rok w pieśni ludowej oraz ballada Jasio w formie wariacji, obie oparte na melodiach i tekstach ludowych ze zbiorów M. Mioduszewskiego i O. Kolberga. Prostota pieśni ludowej cechuje też pochodzące z inwencji kompozytora melodie Śpiewnika dla dzieci do słów M. Konopnickiej, odznaczające się niezwykłą subtelnością. Ten złożony z 50 utworów obraz pór roku w piosence dziecięcej nie ma sobie równych w całej literaturze światowej. Udane są również inne pieśni do słów Konopnickiej (m.in. Stach) oraz fragmenty pieśniowe ze scen, obrazów ludowych (np. Piosnka Magdy z muzyki do sztuki Przeklęty dorobek, spopularyzowana pt. Skowroneczek śpiewa); pozostałe mają na ogół salonowy charakter, podobnie jak cykle miniatur fortepianowych. Interesującą cechą tych ostatnich jest zestawianie polskich i obcych motywów tanecznych (np. w Moments de danses op. 40 – siciliany z krakowiakiem, poloneza z bolerem).
Ok. 1895 Noskowski powrócił do realizacji ambitniejszych projektów kompozytorskich, m.in. 2 oper (Livia Quintilla z 1898 i Wyrok z 1906), które nie utrzymały się dłużej na scenie, głównie ze względu na słabość librett, ale także z uwagi na brak wyraźnych cech gatunkowych. Balet Święto ognia (1901) stanowi rozwinięcie idei wcześniejszych suit wokalno-instrumentalnych. W centrum uwagi Noskowskiego ponownie znalazła się symfonika, której jednak nadał bardziej niż uprzednio czytelne przesłanie narodowe, stosując cytaty powszechnie znanych melodii i sięgając do literackich komentarzy; w dziełach z tego okresu pojawiła się też nowa orkiestracja (m.in. potrójny skład instrumentów dętych drewnianych i gęste divisi smyczków). Do takich utworów należy pierwszy polski poemat symfoniczny Step (1896), uważany powszechnie za najwybitniejsze dzieło Noskowskiego; ma on formę rozbudowanej uwertury z kontrastującymi tematami, charakteryzującymi strony polsko-kozackiego konfliktu, i ze sceną batalistyczną w przetworzeniu. Głównym walorem tej kompozycji jest melodyka o niezwykle szerokim oddechu, w tym przypadku pochodząca w całości z inwencji twórcy. Wielokrotnie podkreślane związki Stepu z powieścią Ogniem i mieczem Sienkiewicza wskazują, że dzieło to pisane było „ku pokrzepieniu serc”. Podobna intencja przyświeca 12 wariacjom symfonicznym Z życia narodu (1901), z uwagi na cenzurę wykonywanym pt. Z życia. Jest to cykl przekształceń Preludium A-dur Chopina przy użyciu wyrafinowanych środków harmonicznych oraz fakturalno-kolorystycznych, mieszczących się w późnoromantycznej konwencji.
Ideowo-artystycznym apogeum twórczości Noskowskiego stała się III Symfonia „Od wiosny do wiosny” – apoteoza ojczystej przyrody i obyczaju, osnuta na kanwie po raz kolejny podjętego przez Noskowskiego tematu przemian pór roku, którym odpowiadają poszczególne ogniwa zwartego dzieła. Kompozytor posłużył się tu cytatami z uroczystych pieśni ludowych (Oj, Janie zielony i Plon niesiemy, plon) oraz religijnych (Kto się w opiekę odda Panu swemu i Kiedy ranne wstają zorze), uzyskując szczególnie podniosły nastrój. Dzieło to, będące jednym z najwybitniejszych w dorobku Noskowskiego i stanowiące konsekwencję jego drogi twórczej, powstało jednak w okresie gwałtownych przemian w muzyce europejskiej i nie osiągnęło znaczenia równego jego randze artystycznej.
Noskowskiego cechowało myślenie wielkimi całościami, stąd największe znaczenie mają jego dzieła symfoniczne, kameralne i wielkie formy wokalno-instrumentalne. Podstawową rolę spełnia tu długooddechowa, swobodnie rozwijająca się melodyka, wykazująca uogólnione cechy skalowe polskiej muzyki ludowej; kompozytor umiejętnie przeprowadzał zwarte motywy na całej przestrzeni jednostek formalnych, przy czym głównym środkiem przekształceń materiału jest technika wariacyjna, bliska praktyce muzyki ludowej, lub zmodyfikowana technika przetworzeniowa o cechach wariantowania. Z myśleniem całościowym wiąże się zdolność Noskowskiego do utrzymywania stałego ruchu harmonicznego na określonym stopniu intensywności, co zapewnia ciągłość rozwoju formy. System meloharmoniczny Noskowskiego utrzymany jest w konwencji późnoromantycznej, z tendencją do rozszerzania tonalności nie poprzez chromatyzację, jak w szkole nowoniemieckiej, lecz przez diatonizację, odczytywaną niekiedy jako przejaw modalności – podobnie jak u Dvořáka i innych przedstawicieli szkół narodowych. W związku z tym w harmonice Noskowskiego pojawiają się całotonowe tryle oraz współbrzmienia kwart i wielkich sekund, które są dołączane do tercjowych struktur akordowych, powodując przejściowo niejednoznaczności tonalne, opóźniające rozwiązanie napięć. Równie istotną rolę w kształtowaniu szerokich planów ma metrorytmika. W budowie fraz zaznaczają się ciągłe przesunięcia akcentów, powodujące płynną nieregularność i niejednoznaczność metryczną przebiegu; w utworach symfonicznych nieregularne frazy poszczególnych partii zazębiają się, tworząc rodzaj elizyjnej polifonii orkiestrowej. W rezultacie tych wszystkich zabiegów warsztatowych Noskowski uzyskał całkowitą kontrolę nad formą jako środkiem ekspresji, stosując rozwiązania i cezury w dokładnie zaplanowanych punktach przebiegu.
Faktura dzieł Noskowskiego pozostaje związana ze środkami wykonawczymi i przeznaczeniem utworu. Homofoniczna i dialogowa w pieśniach chóralnych, swobodniejsza i z efektami kolorystycznymi w suitach wokalno-instrumentalnych oraz fortepianowych krakowiakach, niekiedy kunsztownie polifoniczna w finałach większych form (fuga kończąca Psalm 91 na chór i orkiestrę), w utworach symfonicznych pozostaje czysto funkcjonalna, wybitnie orkiestrowa, podporządkowana całościowemu myśleniu. W poszczególnych głosach pojawiają się nierozwiązane septymy i dźwięki prowadzące, co wiąże się z elizyjną koncepcją toku muzycznego. Charakterystycznym środkiem fakturalnym jest fantazyjny, koloryzujący kontrapunkt figuracyjny z dużą ilością dźwięków obcych, ulokowany zwykle ponad główną linią melodyczną, bliższy heterofonii niż klasycznym regułom prowadzenia głosów. Funkcjonalna jest również instrumentacja utworów Noskowskiego, pozbawiona jaskrawych efektów; rozdział partii tematycznych w obrębie orkiestry odpowiada standardom epoki, swoisty natomiast jest system dwojeń oraz mikstur, prowadzonych w grupach instrumentów dętych (klarnet z rogami lub fletami, rzadko z obojami, które łączone są z fagotem); w rezultacie osiągnięta została przejrzystość brzmienia.
Noskowski był jednym z najwybitniejszych kompozytorów polskich XIX w., ale jego muzyka od dawna znajduje się poza obiegiem kultury. Sławę za życia przyniosły mu w Polsce kantaty i pieśni o patriotycznej lub narodowej tematyce, lecz reprezentatywne dzieła symfoniczne oraz kameralne – poza utworami programowymi – nie miały powodzenia i w większości pozostały w rękopisie. Po śmierci Noskowskiego jego twórczość znalazła się w cieniu dzieł kompozytorów Młodej Polski, odmówiono jej też cech indywidualnych (A. Chybiński), toteż stopniowo zniknęła z repertuaru i do naszych lat nie doczekała się naukowych interpretacji. Opracowano jedynie dokumentację życia i dorobku Noskowskiego (W. Wroński). Pobieżne ujęcia w ogólnych opracowaniach dziejów muzyki polskiej utrwaliły uproszczony wizerunek Noskowskiego wyłącznie jako twórcy pierwszego polskiego poematu symfonicznego (Step), kompozytora zdolnego, lecz tworzącego zbyt łatwo, którego dzieła, zajmujące ważne z historycznego punktu widzenia miejsce w muzyce polskiej, nie mają znaczenia w kontekście muzyki europejskiej. Powierzchowna znajomość zarówno muzyki Noskowskiego, jak i kontekstu europejskiego, sprowadzanego do antynomii Brahms-Wagner, a później Strauss-Debussy, spowodowała, iż nie zaliczono Noskowskiego do rzędu wybitnych europejskich twórców muzyki narodowej, takich jak Smetana, Borodin, Dvořák, Grieg, Elgar, Sibelius, których muzyka również znajdowała się na uboczu zainteresowań polskich badaczy, a których dzieła weszły na stałe do światowego repertuaru jako dziedzictwo o wielkiej wartości. Na tym tle najlepsze kompozycje Noskowskiego zajmują równorzędną pozycję artystyczną.
Całe swe życie i talent Noskowski oddał sprawie muzyki polskiej, przedkładając ją niekiedy nad własne dążenia artystyczne. Jako publicysta walczył o należytą ocenę polskich kompozytorów poprzednich pokoleń: Dobrzyńskiego, Moniuszki, a także Chopina; w swych pismach roztrząsał aktualne zagadnienia estetyczne i bieżące problemy polskiego życia muzycznego, propagował twórczość rówieśników (m.in. Żeleńskiego) i młodych kompozytorów (Paderewski), w tym własnych uczniów. Działania te kontynuował jako wykonawca i organizator koncertów. Stworzył podstawy funkcjonowania kilku kluczowych instytucji muzycznych w Polsce i nie szczędził sił, a także środków materialnych, aby zapewnić im warunki rozwoju. Wykształcił kilka pokoleń polskich kompozytorów (blisko 60 osób), w tym m.in. P. Maszyńskiego, E. Pankiewicza, A. Rutkowskiego oraz całą generację z lat Młodej Polski i późniejszych (H. Melcer, F. Szopski, P. Rytel, L.M. Rogowski). Działalność pedagogiczna Noskowskiego stawia go w rzędzie najwybitniejszych nauczycieli kompozycji w europejskiej skali, gdyż wprawdzie – poza M. Čiurlionisem – miał wyłącznie polskich uczniów, lecz jego zasługą jest stworzenie podwalin pod rozwój muzyki polskiej jako zbiorowego zjawiska, liczącego się w kulturze europejskiej po dzień dzisiejszy.
Literatura: A. Chybiński Zygmunt Noskowski (1846-1909). Syntetyczny szkic, „Przegląd Muzyczny” 1909; A. Sutkowski Zygmunt Noskowski, Kraków 1957; W. Wroński Zygmunt Noskowski, Warszawa 1960 (zawiera kronikę życia i twórczości, wykaz kompozycji i prac oraz pełną bibliografię do 1950).
Kompozycje
Instrumentalne:
orkiestrowe:
I Symfonia A-dur, 1874–75, wyk. Berlin IV 1875, rękopis w Bibliotece WTM (część rękopisów ze zbiorów Biblioteki WTM dostępna jest w postaci mikrofilmów w BN; rękopisy większości utworów Noskowskiego uważa się za zaginione
Morskie Oko, uwertura koncertowa op. 19, 1875, wyk. Warszawa 10 XI 1875, wyd. Wrocław przed 1888 Hainauer
II Symfonia c-moll „Elegijna”, 1875–79, wyk. Warszawa 25 XI 1880, rękopis w Bibliotece WTM
Marsz uroczysty na orkiestrę smyczkową i instrumenty perkusyjne, 1881, wyk. Warszawa 8 V 1881, rękopis w zbiorach prywatnych
Wariacje e-moll na temat własny na orkiestrę, przed 1883, rękopis w Bibliotece WTM
Muzyka baletowa z „ Chaty za wsią”: Taniec cygański / Zigeunertanz, Kołomyjka / Ukrainischer Tanz op. 16, 1884, wyd. Wrocław przed 1888 Hainauer, wyd. równoczesne w wersji na fortepian na 2 i 4 ręce, rękopis w Bibliotece WTM
Polonez elegijny na orkiestrę (antrakt pt. W starym dworku do obrazu ludowego Dziewczę z chaty za wsią), wersja orkiestrowa utworu Polonaise èlègiaque z 3 utworów na skrzypce i fortepian op. 22, 1886, wyciąg fortepianowy opubl. w „Echu Muzycznym, Teatralnym i Artystycznym” nr 151, 1886 (dodatek nutowy)
Fantazja góralska na orkiestrę, wersja orkiestrowa Fantazji góralskiej na fortepian na 4 ręce, przed 1888, wyd. Lipsk 1888 Kistner, rękopis w Bibliotece WTM
Barcarolle na orkiestrę, wersja orkiestrowa utworu Vogue la galère z Aquarelles na fortepian op. 20, wyd. Wrocław przed 1888 Hainauer, rękopis w Bibliotece WTM
4 Krakowiaki na orkiestrę, wersja orkiestrowa Krakowiaków na fortepian op. 25 (z. III: 5. As-dur, 6. Des-dur, z. IV: 7. A-dur, 8. F-dur), wyd. Wrocław 1889
Dumka na małą orkiestrę, ok. 1890, rękopis w Bibliotece WTM
Romans na małą orkiestrę, ok. 1890, rękopis w Bibliotece WTM
Step, poemat symfoniczny op. 66, 1896, wyk. Warszawa V 1896, wyd. Warszawa ok. 1900 Gebethner i Wolff, 1950 PWM, fragm. rękopisu w Bibliotece WTM
Marcia funebre „Cieniom Asnyka” na orkiestrę op. 53, 1897, wyk. Zakopane 6 VIII 1897, rękopis w Bibliotece WTM
Z życia narodu. Obrazy fantazyjne na tle Preludium A-dur (op. 28 nr 7 F. Chopina) na orkiestrę, 1901, wyk. Warszawa II 1902, rękopis w Bibliotece WTM
III Symfonia F-dur „Od wiosny do wiosny”, 1903, wyk. Warszawa 15 I 1904, rękopis w Bibliotece WTM
Odgłosy pamiątkowe, 1904–05, wyk. Warszawa X 1905, wyd. wyciągu fortepianowego Warszawa ok. 1906 Gebethner i Wolff; rękopis w Bibliotece WTM
Babia Góra. Pieśń ludowa na orkiestrę
kameralne:
Variationen und Fuge über ein Thema von I.B. Viotti na kwartet smyczkowy, 1873, wyk. Warszawa X 1883, rękopis w Bibliotece WTM
Sonata a-moll na skrzypce i fortepian, przed 1875, wyd. 1992 PWM; rękopis w Bibliotece WTM
Kwartet fortepianowy d-moll op. 8, przed 1879, wyk. Weimar 1880 (wg niektórych źródeł to wykonanie z udziałem F. Liszta było w tymże roku poprzedzone prawykonaniem w którymś z innych niemieckich miast), wyd. Lipsk 1880 Kahnt
I Kwartet smyczkowy d-moll op. 9, 1875–80, wyk. Warszawa 1881, wyd. Lipsk 1885 Leuckart
2 utwory na skrzypce i fortepian op. 3: 1. Melodia, 2. Burleska, przed 1880, wyd. Winterthur 1880 Rieter-Biedermann, wyd. równoczesne w wersji na wiolonczelę i fortepian oraz róg i fortepian
Kołysanka na skrzypce i fortepian op. 11, przed 1880, wyd. Wrocław ok. 1882 Hainauer; 1951 Czytelnik
II Kwartet smyczkowy E-dur, 1879–83, wyk. Kraków 16 1 1883 (cz. I, III i IV), Warszawa 1883 (całość), rękopis w Bibliotece WTM
Intermezzo na kwartet smyczkowy (być może identyczne z II cz. I Kwartetu smyczkowego d-moll op. 9), wyk. Kraków 2 V 1883
III Kwartet smyczkowy e-moll „Fantazja”, przed 1884, Warszawa 4 V 1884, rękopis w Bibliotece WTM
2 utwory na skrzypce i fortepian op. 21: 1. Melodia, 2. Fantaisie-Mazourka de concert, przed 1885, wyd. Wrocław ok. 1885 Hainauer; rękopis w Bibliotece WTM
Melodia op. 21 nr 1 na skrzypce i fortepian, przed 1885, wyd. Kraków 2002 PWM
3 utwory na skrzypce i fortepian op. 22: 1. Chanson / Dumka, 2. Danse d’Ukraïne / Trepak, 3. Polonaise élégiaque, ok. 1885, wyd. Wrocław ok. 1885 Hainauer, wyd. równoczesne w wersji na małą orkiestrę, na wiolonczelę i fortepian, na fortepian solo; nr 3 w wersji orkiestrowej pt. Polonez elegijny
3 utwory na skrzypce i fortepian op. 24: 1. Chanson ancienne, 2. Chanson moderne, 3. Caprice à la bourrée, ok. 1885, wyd. Wrocław ok. 1885 Hainauer, wyd. równoczesne nr 1 w wersji na fortepian jako op. 24 nr 1a
Kwartet humorystyczny „Każdy po swojemu” na 2 skrzypiec, altówkę i wiolonczelę, po 1887, rękopis w Bibliotece WTM (głosy)
solowe:
Wariacje f-moll na temat własny na fortepian op. [1], ok. 1870, rękopis w Bibliotece WTM
Krakowiaki, 8 utworów na fortepian w 3 z. op. 2, 1876–77, dedykowane Franzowi Lisztowi, Lipsk 1878 Kahnt
3 Krakowiaki na fortepian op. 5, 1878–79, dedykowane Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu, wyd. Winterthur 1879 Rieter-Biedermann
Krakowiaki, 6 utworów w 2 z. na fortepian na 4 ręce op. 7, 1878–80, dedykowane Aleksandrowi Herderowi, wyd. Winterthur 1880 Rieter-Biedermann
2 utwory na fortepian op. 15: 1. Zadumka, 2. Oberek, ok. 1880, dedykowane Aleksandrowi Michałowskiemu, wyd. Wrocław 1884 Hainauer
Suita polska na fortepian op. 28: 1. Polonez, 2. Kujawiak, 3. Mazur, 4. Kujawiak, 5. Oberek, 6. Kujawiak, 7. Polonez, 8. Mazur, ok. 1880, dedykowana Stanisławowi Ciechomskiemu, wyd. Wrocław 1890 Hainauer (na 2 i 4 ręce)
Fantazja góralska op. 17 na fortepian na 4 ręce, 1885, wyd. Lipsk 1888 Kistner, rękopis w Bibliotece WTM; także wersja na orkiestrę
Les sentiments na fortepian op. 14: 1. L’inquiétude, 2. Consolation, 3. Résignation, 1886, wyd. Lipsk 1886 Leuckart
Aquarelles na fortepian op. 20: 1. Caprice, 2. Cantique d’amour, 3. Valse en miniature, 4. Impromptu, 5. Vogue la galère,
6. La gitana, przed 1888, Wrocław przed 1888 Hainauer, nr 5 w wersji orkiestrowej pt. Barcarolle
2 tańce polskie na fortepian op. 23: 1. Cracovienne mélancolique, 2. Mazourka, ok. 1888, wyd. Londyn 1890 Augener
Szkice węglem, nowela muzyczna w formie uwertury w łatwym układzie na fortepian op. 23 (błędna numeracja opusowa), 1888, dedykowana Bolesławowi Noskowskiemu, wyd. Kraków 1889 Krzyżanowski
Krakowiaki na fortepian op. 25, z. I: 1. Fis-dur, 2. b-moll, z. II: 3. h-moll, 4. G-dur, z. III: 5. As-dur, 6. Des-dur, z. IV: 7. A-dur, 8. F-dur, ok. 1889, wyd. Wrocław 1889 Hainauer (na 2 i 4 ręce), wyd. równoczesne nr 5–8 w wersji orkiestrowej; rękopis nr 6 i 7 w Bibliotece WTM
Melodie ukraińskie / Mélodies rutheniennes na fortepian na 4 ręce op. 33, z. I nr 1: 1. Cantique et Kołomyjka, 2. Chanson, 3. Cantique varié , 4. Danse ruthenienne, z. II: 5. Romance et chansonette, 6. Trepak, 7. Zadumka, 8. Danse rustique ok. 1890, wyd. Londyn 1891 Augener; rękopis nr 7 w wersji orkiestrowej w Bibliotece WTM
3 utwory na fortepian op. 26: 1. Krakowiak, 2. Chansonette d’Ukraïne, 3. Polonaise, 1890, wyd. Wrocław 1890 Hainauer, wyd. równoczesne nr 2 w oprac. na skrzypce i fortepian jako op. 26 nr 2a
Images na fortepian op. 27, z. I: 1. à l’improviste, 2. Picador, 3. Monologue, z. II: 4. Cracovienne, 5. Idylle, 6. Zingaresca 1890, wyd. Wrocław 1890 Hainauer, wyd. nr 2 w oprac. na skrzypce i fortepian Warszawa b.r. Gebethner i Wolff
Impressions na fortepian op. 29: 1. En automne, 2. Espiègle, 3. Dumka, 4. Cracovienne gracieuse, ok. 1890, wyd. Londyn ok. 1890 Augener
En pastel na fortepian op. 30: 1. Au printemps, 2. Valse sentimentale, 3. Berceuse mélancolique, ok. 1890, dedykowany F. Jawdyńskiemu, wyd. Wrocław ok. 1890 Hainauer
Pieśni i tańce krakowskie, 6 utworów na fortepian op. 31, ok. 1890, wyd. Londyn ok. 1890 Augener
Causeries na fortepian op. 32: 1. Nostalgie, 2. Mazourka , 3. Canzonetta , 4. Barcarolle , 5. Rondo (d’après une mélodie villageoise), ok. 1890, wyd. Wrocław ok. 1890 Hainauer, rękopis w Bibliotece WTM
3 utwory na fortepian op. 35: 1. Conte d’hiver, 2. Duma, 3. Valse dolente, ok. 1890, wyd. Londyn 1891 Augener
Contes na fortepian op. 37:1 Moment lyrique, 2. Chant de berceau, 3. Mazourka ardente, 4. Chansonette d’hiver, 5. Caprice, ok. 1890, dedykowane Eugène’owi d’Albert, wyd. Wrocław 1891 Hainauer
Mazury na fortepian op. 38: 1. Mazur A-dur, 2. Mazur D-dur, 3. Mazur g-moll, 4. Mazur Es-dur, 5. Mazur a-moll, 6. Mazur F-dur, ok. 1890, dedykowane królowi Humbertowi I, wyd. Londyn ok. 1890 Augener; rękopis nr 1 w wersji orkiestrowej w Bibliotece WTM, nr 5 i 6 w Bibliotece PWM
Petit rayon na fortepian op. 39: 1. Rêverie, 2. Champêtre, 3. Polonaise mélancolique, 4. Cantilène, ok. 1890, wyd. Londyn ok. 1891 Augener
Moments de danses na fortepian op. 40: 1. Sicilienne, 2. Krakowiak, 3. Valse sérieuse, 4. Polonaise, 5. Danse d’Ukraïne, 6. Bolero, ok. 1890, dedykowane Natalii Janotha, wyd. Wrocław 1892 Hainauer
Diversités, 3 utwory na fortepian op. 41, ok. 1890, wyd. Londyn ok. 1891 Augener
Moments mélodiques na fortepian op. 36: 1. Les larmes, 2. Gondolière, 3. Chanson mélodique, 4. Sérénade du printemps ok. 1891, wyd. Londyn 1891 Augener; wyd. równoczesne nr 1 w oprac. na skrzypce i fortepian oraz wiolonczelę i fortepian Warszawa b.r. Gebethner i Wolff, wydanie równoczesne nr 3 w oprac. j.w. Warszawa b.r. Gebethner i Wolff
6 polonezów na fortepian na 4 ręce op. 42: 1. Méditation, 2. Espérance, 3. Elégie, 4. Consolation, 5. Mélancolie, 6. Triomphale, ok. 1891, wyd. Londyn 1893 Augener; rękopis wersji orkiestrowej nr 6 w Bibliotece WTM
Danses exotiques, 7 utworów na fortepian na 4 ręce op. 49, ok. 1900, rękopis w Bibliotece WTM
Pensées lyriques na fortepian op. 43: 1. Mélodie méridionale, 2. Morceaux grotesque, 3. Nocturne , 4. Mazourka impromptu, 5. Danse cosaque ok. 1893, dedykowane Józefowi Urniasowi, wyd. Wrocław ok. 1893 Hainauer
Feuille de trèfle na fortepian op. 44: 1. Prélude mélancolique, 2. Scherzo, 3. Pensée fugitive ok. 1893, wyd. Londyn ok. 1893 Augener
Stances na fortepian op. 46: 1. Sérénade vénitienne, 2. Impromptu à la valse, 3. Arioso, 4. Chant d’amour ok. 1893, wyd. Londyn ok. 1893 Augener
Les primevères na fortepian op. 47: 1. Valse, 2. Krakowiak, 3. Mazurek, 4. Polonaise de concert, 1894, wyd. Lwów 1894 Jakubowski i Zadurowicz
Fleurs de printemps na fortepian op. 48: 1. Primevère, 2. N’oubliez pas, 3. Rose, 4. Marguerite, 1897, dedykowane Marii Badowskiej, wyd. Lwów 1897 Jakubowski i Zadurowicz
Pieśni weselne ludu. Fantazja na tematy ludowe w łatwym układzie na fortepian, przed 1900, wyd. Warszawa ok. 1900 M. Arct
Perły polskie. Fantazja (...) walce osnute na tle pieśni narodowych na fortepian, ok. 1900, wyd. Kraków ok. 1900 Krzyżanowski
Deux mélodies na fortepian op. 51: 1. Mélancolie / Zaduma, 2. Barcarolle, ok. 1900, dedykowane Aleksandrowi Różyckiemu, rękopis w Bibliotece WTM
Dwa utwory na fortepian op. 57, ok. 1900, zachowany nr 2 pt. Krakowiak w Bibliotece WTM
Wokalne
świeckie:
Rozpacz na chór a cappella, ok. 1870–72, sł. anonimowe, Warszawa 1890
„Są chwile w życiu” na chór a cappella, sł. anonimowe, wyd. Kraków ok. 1895 Krzyżanowski
Verlassen na chór a cappella, przed 1880, sł. Paul Möbing, rękopis w Bibliotece WTM
„Hej, na dzika”, sł. anonimowe, wyd. Warszawa 1890
Zaszumiał las na chór a cappella, ok. 1895, sł. M. Konopnicka, rękopis w Bibliotece WTM
Do siewu na chór a cappella, sł. M. Konopnicka , rękopis w Bibliotece WTM
Pieśń wiosenna na chór a cappella, ok. 1895, sł. anonimowe, rękopis w Bibliotece WTM
„Ty za ciemną skryta chmurą” na chór a cappella, sł. A. Niemojewski, rękopis w Bibliotece WTM
Wesoło żeglujmy na chór a cappella, ok. 1895, sł. A. Niemojewski, rękopis w Bibliotece WTM
Barkarola na chór a cappella, ok. 1896, sł. A. Asnyk, rękopis w Bibliotece WTM (odpis)
Podczas burzy na chór a cappella, ok. 1896, sł. A. Asnyk, wyd. 1954 PWM, rękopis w Bibliotece WTM (odpis)
„Choć pól i łąk” na chór a cappella, ok. 1896, sł. A. Asnyk, rękopis w Bibliotece WTM (odpis)
Letni wieczór na chór a cappella, 1897, sł. A. Asnyk, wyd. 1954 PWM, rękopis w Bibliotece WTM
„Daremne żale” na chór a cappella, 1897, sł. Adam Asnyk, rękopis w Bibliotece WTM (zachowane także w wersji orkiestrowej z 1897)
Jesień na chór a cappella, 1898, sł. A. Niemojewski, rękopis w Bibliotece WTM (odpis)
Zaczarowana królewna na chór a cappella, sł. A. Asnyk, rękopis w Bibliotece WTM
Pozdrowienie Tatr na chór a cappella, przed 1900, sł. K. Przerwa-Tetmajer, wyd. Kraków ok. 1900
Obrazy tatrzańskie na chór a cappella: 1. Wezwanie, sł. W.L. Anczyc, 2. Dolina Kościeliska, sł. S. Goszczyński, 3. Na Czorsztynie, sł. M. Konopnicka, 1900, wyd. 1954 PWM, rękopis w Bibliotece WTM
Heldentod, kantata op. 4, na 4-głosowy chór mieszany a cappella, ok. 1875–80, sł. M. Ihering, Lipsk przed 1880 Kahnt
Kantata na cześć Deotymy na 4-głosowy chór mieszany a cappella, 1896, sł. anonimowe, rękopis w Bibliotece WTM
religijne:
Salve Regina na chór a cappella, ok. 1871–72
Przed tron Twój na chór a cappella, rękopis w Bibliotece WTM
Veni Creator Es-dur na chór mieszany a cappella, Warszawa b.r. WTM, , rękopis w Bibliotece WTM
Veni Creator F-dur na 2 chóry mieszane i organy ad libitum, przed 1890, Warszawa 1907 Gebethner i Wolff (dodatek do podręcznika Noskowskiego Kontrapunkt. Kanony. Wariacje i fuga), rękopis w Bibliotece WTM
Veni Creator Des-dur na chór mieszany a cappella, przed 1897, rękopis w Bibliotece WTM
Salve Regina na chór mieszany a cappella, przed 1897, rękopis w Bibliotece WTM (odpis)
Wokalno-instrumentalne
pieśni:
Kolęda na głos i fortepian („Witaj, gwiazdko złota”; pierwotnie do słów M. Romanowskiego „Idzie wiarus stary”), 1861, sł. S. Rzętkowski, publik. „Tygodnik Ilustrowany” z 23 XII 1865
Niewidome dziewczę na głos i fortepian, ok. 1871–72, sł. anonimowe, „Echo Muzyczne” nr 24, 1880 (dodatek nutowy)
Oto jestem na głos i fortepian, ok. 1871–72, sł. J. Kuczyński, rękopis w Bibliotece WTM
Nad kołyską na głos i fortepian, 1872, sł. B. Zaleski, wyd. Warszawa przed 1880 Gebethner i Wolff
Sen na głos i fortepian, ok. 1871–72, sł. H. Heine, wyd. Warszawa 1872 Gebethner i Wolff
Pożegnanie na głos i fortepian, ok. 1871–72, T. Lenartowicz, wyd. Warszawa 1872 Gebethner i Wolff
Bajki Ignacego Krasickiego na głos i fortepian op. 1, sł. I. Krasicki: 1. Stary pies i stary sługa, 2. Dwa żółwie, 3. Dzieci i żaby, 4. Zajączek, 5. Nocni Stróże, 6. Ptaszki w klatce, 7. Pan i pies, 8. Kruk i lis, 9. Woły krnąbrne, 1874–78, nr 1–4 wyd. Warszawa przed 1880 Paprocki, nr 1, 4 i 7 zaginione
Stabat Mater na sopran, alt, tenor, bas, chór mieszany i orkiestrę, 7 części (nieukończone), 1875,1902 (?), prawyk. nr 4 (Pro peccatis) Warszawa 10 XI 1875, rękopis w Bibliotece WTM (szkic całości i partytura I części)
3 pieśni na głos i fortepian op. 6, sł. R. Reinick, tłum. W. Noskowski: 1. Woher ich weiss / Dwa słońca, 2. Wunsch /Życzenie 3. Nachtgesang / Wieczorem, wyd. Winterthur 1880 Rieter-Biedermann, rękopis w Bibliotece WTM (nr 3 zaginiona)
Leb wohl na głos i fortepian, 1876–80, sł. A. Traeger, rękopis w Bibliotece WTM
Stimme in dunkel, 1876–80, sł. R. Dehmel, rękopis w Bibliotece WTM
Trzy pieśni na głos i fortepian op. 74: 1. Białe mgły, sł. S. Stecki (oprac. duettina z muzyki do obrazu ludowego Wieczornice S. Steckiego), 2. Do fiołków, sł. z łac. Ody XV M. Sarbiewskiego, tłum. W. Syrokomla, 3. Lulajże mi, sł. S. Stecki, ok. 1882, sł. S. Stecki, wyd. Kraków ok. 1903 Krzyżanowski, wyd. oddzielne nr 2 Warszawa 1873
Suita na głos i fortepian op. 13, sł. A. Staszczyk: 1. Pieśń Jurachy, 2. Pieśń Bronki I, 3. Pieśń Bronki II, 4. Pieśń dziadów, 5. Krakowiak i oberek (na fortepian solo), 6. Pochód żałobny (na fortepian solo), 1882, sł. A. Staszczyk, wyd. Kraków 1884 Krzyżanowski
Wędrowny grajek / Fahrender Spielmann op. 18, suita mazurków w 7 częściach na tenor/sopran, chór mieszany, fortepian na 4 ręce, przed 1886, sł. Cz. Jankowski, tłum. L. German, prawyk. Warszawa 7 IV 1886, wyd. Wrocław ok. 1890 Hainauer
Stach na głos i fortepian, 1886, sł. M. Konopnicka (Dwie dole), publik. „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” nr 147, 1886 (dodatek nutowy)
Do konika polnego na głos i fortepian, ok. 1887, sł. z łac. Ody XXI M. Sarbiewskiego, tłum. W. Syrokomla, wyd. Warszawa 1887
Psalm 46 „Bóg wszechmocny” na chór męski i orkiestrę, ok. 1887, sł. z Psałterza Dawida, tłum. Jan Kochanowski
Rok w pieśni ludowej. Kantata z pieśni polskiej w 8 częściach (w oparciu o melodie ludowe ze zbiorów O. Kolberga) na sopran, chór mieszany i orkiestrę/fortepian, 1887, sł. ludowe ze zbiorów M.M. Mioduszewskiego, prawyk. Warszawa 21 XI 1887, wyd. Poznań ok. 1887 Barwicki (5 cz. w wersji z fortepianem); rękopis w BJ (wersja z fortepianem)
2 pieśni na 3-gł. chór żeński i fortepian op. 12, sł. anonimowe: 1. Pieśń majowa, 2. Kwiatek górski, przed 1888, wyd. Lipsk przed 1888 Kistner
Kantata rycerska („Patrz, skończony bój zuchwały”) na tenor, chór męski i fortepian/orkiestrę dętą, 1887, sł. anonimowe, wyd. Lwów 1888
Świtezianka, kantata w 12 częściach na sopran i tenor solo, chór mieszany i orkiestrę, 1888 (wersja pierwotna z fortepianem 1886–87, rkp. w Bibliotece WTM), 1888, sł. A. Mickiewicz, prawyk. Warszawa 25 III 1888, rękopis w Bibliotece WTM
Kantata na obchód 40 rocznicy panowania Cesarza Franciszka Józefa na chór mieszany i fortepian, 1888, sł. anonimowe, rękopis w Bibliotece WTM
Psalm 91 „Kto się w opiekę” na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę, ok. 1889, sł. z Psałterza Dawida, tłum. Jan Kochanowski, prawyk. Warszawa 1891, wyd. Warszawa (?) 1891
Śpiewnik dla dzieci na głos i fortepian op. 34 (50 pieśni), 4 cz.: 1. Zima, 2. Wiosna, 3. Lato, 4. Jesień, 1890, sł. M. Konopnicka, wyd. Warszawa 1890 Spółka Nakładowa, 1958 PWM
Dwie gwiazdki na głos i fortepian, przed 1891, sł. anonimowe, publik. „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” nr 485, 1891 (dodatek nutowy)
Improwizacja na głos i fortepian, przed 1891, sł. anonimowe, publik. „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” nr 485, 1891 (dodatek nutowy)
Rozłąka na głos i fortepian, przed 1891, sł. W. Nawrocki, wyd. Warszawa ok. 1891, rękopis w Bibliotece WTM
Jasio, ballada ludowa w 11 częściach na mezzosopran i tenor solo, chór mieszany i orkiestrę, 1891–92, sł. ludowe ze zbiorów O. Kolberga, prawyk. Warszawa 1892, rękopis w Bibliotece WTM
Serce pęka mi z bólu na głos i fortepian, przed 1893, sł. anonimowe, wyd. Warszawa 1893
Na Wawel (Krakowiak) na głos i fortepian, przed 1894, sł. E. Wasilewski, wyd. Lwów ok. 1894 Jakubowski i Zadurowicz
Skowroneczek śpiewa (Krakowiak) na głos i fortepian, ok. 1894, sł. anonimowe (wersja Piosnki Magdy z muzyki do sztuki W. Kosiakiewicza Przeklęty dorobek, także w wersji na chór mieszany a cappella, ok. 1897, wyd. Poznań 1913, odpis rkp. Bibliotece WTM), wyd. Kraków ok. 1900 Krzyżanowski, wyd. równoczesne w wersji na fortepian solo; rękopis w BJ
Powrót, suita krakowiaków w 8 częściach na tenor/sopran, chór mieszany i fortepian/orkiestrę, 1894, sł. Cz. Jankowski, prawyk. Warszawa 1896, wyd. Warszawa 1926 (wersja z fortepianem)
Nad Utratą, kantata na chór mieszany i orkiestrę, 1894, sł. A. Niemojewski, prawyk. Żelazowa Wola 14 X 1894, rękopis w Bibliotece WTM (odpis)
Księżyc na głos i fortepian, ok. 1895, sł. A. Niemojewski, rękopis w Bibliotece WTM
Na wodzie na głos i fortepian, ok. 1895, sł. K. Brzozowski, wyd. Warszawa 1896 Gebethner i Wolff, wersja na chór mieszany, wyd. Poznań (?) 1898; rękopis w Bibliotece WTM
Dwie pieśni na głos i fortepian op. 55, sł. A. Asnyk: 1. Astry, 2. Jestże to prawdą, ok. 1895, wyd. Warszawa 1897 Gebethner i Wolff
Serenada i dumka na głos i fortepian op. 54, sł. anonimowe: 1. „Lśni księżyc na ciemnym niebie”, 2. „Drobną rutę siała”, 1897, wyd. Kraków 1897 Krzyżanowski
Zwiędły listek na głos i fortepian op. 67, ok. 1897, sł. A. Asnyk, wyd. Warszawa przed 1901 Gebethner i Wolff
Dziesięć pieśni dla dzieci na głos i fortepian op. 63, 1898, sł. J. Jankowski, wyd. Warszawa ok. 1900 Paprocki, rękopis w Bibliotece WTM
Kantata mickiewiczowska na chór męski i orkiestrę, 1898 (?), sł. L. Rydel, rękopis w Bibliotece WTM
Trzy pieśni na głos i fortepian op. 68: 1. Pieśń jesienna, sł. anonimowe, 2. Motyw ludowy, sł. J. Kościelski, 3. „Słuchaj, dziewczę jedyne”, sł. anonimowe, 1898, wyd. Warszawa ok. 1900 Gebethner i Wolff
W lesie na głos i fortepian op. 60, sł. M. Konopnicka: 1. „Wieczór mglisty, wieczór blady”, 2. „Zagubiona w leśnej ciszy”, 3. „Aż na skraju tej polany”, 4. „Stoję blada, stoję cicha”, przed 1899, wyd. Kraków 1899 Piwarski (z tekstem pol. i niem. w przekładzie anonimowym); rękopis w BJ (wersja na chór mieszany i fortepian)
Dwie pieśni na głos i fortepian op. 58: 1. Pożegnanie, sł. W. Noskowski, 2. Prośba, sł. A.M., ok. 1899, sł. W. Noskowski, wyd. Kraków ok. 1900 Krzyżanowski, rękopis w Bibliotece WTM, wyd. osobne nr 2 w „Echu Muzycznym, Teatralnym i Artystycznym” nr 363, 1890 (dodatek nutowy)
Pięć pieśni na głos i fortepian op. 61/62, sł. M. Gawalewicz: 1. Z pielgrzymich piosnek, 2. Krótka rozpacz, 3. Smutno, 4. Praktyczna, 5. Z wiosennych strof, ok. 1899, wyd. Kraków ok. 1900 Piwarski, rękopis w Bibliotece WTM; zbiór ten ukazał się u A. Piwarskiego w dwóch częściach jako op. 61 (nr 1 i 2) oraz op. 62 (nr 3, 4, 5); ponadto nr 3 wyd. pt. Leise fallen die Flocken hernieder Londyn, Augener
Dwie pieśni na głos i fortepian op. 71: 1. Z wiosennych tchnień („Choć kwiaty wkoło”), sł. M. Gawalewicz, 1899, 2. Pieśń sępa, sł. M. Romanowski, 1875, nr 2 opubl. w „Echu Muzycznym, Teatralnym i Artystycznym” nr 156, 1886 (dodatek nutowy) pt. Pieśń o Sławoju
Dwie pieśni na głos i fortepian op. 64, sł. M. Gawalewicz, 1. [niezachowana], 2. Dzień dobry, 1899, wyd. Warszawa ok. 1900
Dwie pieśni na głos i fortepian op. 69, sł. anonimowe: 1. Z wiosennych tchnień („Czy wiesz, dziewczyno?”), 2. Noc, ok. 1900, wyd. Warszawa ok. 1900 Gebethner i Wolff
Dwie pieśni na głos i fortepian op. 70: 1. Pytasz się, sł. Z. Krasiński, 2. Na rozdrożu (Krakowiak), sł. W. Noskowski, ok. 1900, wyd. Kraków ok. 1905 Krzyżanowski
Pieśń („Hejże ino, haj!”) na głos i fortepian op. 72, ok. 1900, sł. K. Przerwa-Tetmajer (z fantazji dramatycznej Zawisza Czarny), wyd. Warszawa 1901
Cztery pieśni na głos i fortepian op. 77: 1. Limba, sł. K. Przerwa-Tetmajer, 2. Czym to się dzieje, moje słońce?, sł. K. Brzozowski, 3. Polały się łzy, sł. A. Mickiewicz, 4. Dwie zwrotki, sł. anonimowe, ok. 1900, wyd. Kraków ok. 1900 Piwarski
Przechodzień na głos i fortepian op. 75, sł. Bożymir (pseud. J. Podhorskiej Okołów): 1. Czas już, czas na mnie, 2. Idzie za tobą dusza ma, po 1900, sł. Bożymir (pseud. J. Podhorskiej Okołów), wyd. Kraków ok. 1905 Piwarski
Trzy pieśni na głos i fortepian op. 76, sł. M. Konopnicka: 1. Na grób Chopina, 2. Wezwanie, 3. Zakręcił się wiatr, po 1900, wyd. Kraków ok. 1905 Piwarski
Do braci Słowian na głos i fortepian, 1902, sł. Miron (pseud. Aleksandra Michaux), wyd. Kraków 1903 Krzyżanowski, rękopis w Bibliotece WTM
Trzy pieśni na głos i fortepian op. 77, sł. S. Wyspiański: 1. Pieśń gędźców, 2. Pieśń Ofelii o kwiatku, 3. Pieśń Ofelii o wieńcu z wierzbiny, 1906–08, wyd. Kraków 1908 Krzyżanowski, rękopis w Bibliotece WTM
Kujawiak na chór męski a cappella, wyd. Kraków 1952 PWM
Synu Boży, hymn na chór mieszany i orkiestrę, rękopis w Bibliotece WTM
Sceniczne
opery:
Livia Quintilla, 2-akt. z prologiem, 1890–98, libretto L. German wg dramatu S. Rzętkowskiego, prapremiera Lwów 15 II 1898, wyd.: wstęp do I aktu w oprac. na fortepian Warszawa ok. 1898 Gebethner i Wolff, wstęp do III aktu w oprac. na fortepian oraz Kołysanka z III aktu w oprac. na głos i fortepian Kraków ok. 1898 Krzyżanowski; rękopis w Bibliotece WTM (wyciąg fortepianowy)
Wyrok, 2-akt., 1906, libretto kompozytor wg Dramatu jednej nocy A. Urbańskiego, prapremiera Warszawa 15 XI 1906, rękopis w Bibliotece WTM
Zemsta za mur graniczny, 4-akt. (zinstrumentował w 1910 A. Gużewski), 1902–08, libretto kompozytor wg komedii A. Fredry, prapremiera Warszawa 10 IV 1926, rękopis w Bibliotece WTM
operetki, wodewile:
Warszawiacy za granicą, operetka, 1885, libretto kompozytor i A. Messyng, prapremiera Warszawa 1 I 1886, wyd.: Pieśń Arabeli na głos i fortepian „Kłosy” 1886, Kadryl charakterystyczny na fortepian Warszawa ok. 1886 Gebethner i Wolff; zachowana Pieśń hiszpańska w Bibliotece WTM
W Tatrach, wodewil, 4-akt., 1888, libretto K. Junosza (pseud. K. Szaniawskiego), prapremiera Warszawa 16 VIII 1888, wyd.: Pocałunek, walc na głos i fortepian, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” nr 267, 1888 (dodatek nutowy); Piosnka Cesi na głos i fortepian w Bibliotece WTM, odpis fragmentu na solo, chór i orkiestrę w zbiorach prywatnych
Nowy Don Kiszot czyli Sto szaleństw, krotochwila, 3-akt., 1890, libretto A. Fredro, prapremiera Warszawa 21 VI 1890, zachowana uwertura w Bibliotece WTM
Piorun, wodewil, 3-akt., po 1890 (?), libretto W. Łada (pseud. W. Noskowskiego), niewystawiony (?), zachowana wersja z fortepianem w Bibliotece WTM
Komedia serc, wodewil, po 1890 (?), libretto W. Łada (pseud. W. Noskowskiego), niewystawiony (?), zachowany fragment w wersji z fortepianem w Bibliotece WTM
Święto ognia czyli Noc Świętojańska, fantazja choreograficzna, 3-akt. z prologiem i epilogiem, 1898–1901, libretto M. Prażmowski, prapremiera Warszawa 14 XII 1901, wyd. oprac. na fortepian: Taniec cygański, Taniec Tyry oraz na głos z fortepianem: Pieśń Cygana, Pieśń Trubadura, Przy wiankach (krakowiak) Kraków ok. 1902 Krzyżanowski; wyciąg fortepianowy i 3 fragmenty partytury w Bibliotece WTM
muzyka do sztuk teatralnych:
Wiara, miłość i nadzieja, obraz ludowy, 4-akt. (23 utwory), 1882, tekst A. Staszczyk, prapremiera Warszawa 10 VII 1882, wyd. 6 utworów jako Suita op. 13, rękopis w Bibliotece WTM
Wieczornice, obraz ludowy, 5 akt. (25 utworów), 1882, tekst J. Olechnowicz (pseud. S. Steckiego), prapremiera Warszawa 18 IX 1882, rękopis w Bibliotece WTM
Chata za wsią, obraz ludowy, 5 akt., 1884, tekst Z. Mellerowa i J. Galasiewicz wg powieści J.I. Kraszewskiego, prapremiera Warszawa VIII 1884, wyd.: 2 utwory (nr 1 i 2) wyd. jako Muzyka baletowa op. 16, Pieśń lirnika w oprac. na głos i fortepian „Kłosy” 1020, 1884; rękopis w Bibliotece WTM
Dziewczę z chaty za wsią, obraz ludowy, 5 akt. (cd. obrazu ludowego Chata za wsią, 14 utworów), 1886, tekst Z. Mellerowa i J. Galasiewicz wg powieści Chata za wsią, prapremiera Warszawa 1886, wyd.: Poznań 1927 Cybulski (wyciąg fortepianowy), Dumka Marysi w oprac. na głos i fortepian wyd. jako Dumka, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” nr 169, 1886 (dodatek nutowy), antrakt W starym dworku wyd. jako Polonez elegijny, zob. 3 utwory op. 22 na skrzypce i fortepian; rękopis w Bibliotece WTM
Małaszka, obraz ludowy, 6 odsłon, 1886, tekst G. Zapolska, prapremiera Warszawa 18 VIII 1886
Budnik, obraz ludowy, 4-akt., 1887, tekst W. Ratyński wg powieści J.I. Kraszewskiego, prapremiera Warszawa 15 VI 1887
Pan Zołzikiewicz (Szkice węglem), obraz dramatyczny, 5 akt. (12 utworów), 1888, tekst Z. Mellerowa i J. Galasiewicz wg noweli Szkice węglem H. Sienkiewicza, prapremiera Warszawa 22 VII 1888, wyd. uwertura jako Szkice węglem... op. 23 na fortepian; szkic w wersji z fortepianem w Bibliotece WTM
Hanusia czyli Dla Świętej Ziemi, obraz ludowy, 4-akt., przed 1890, tekst I. Maciejowski-Sewer wg własnej powieści Dla Świętej Ziemi, prapremiera Warszawa 1 VIII 1890
Na chlebie u dzieci, obraz ludowy, 5 akt., 1894, tekst K. Junosza (pseud. K. Szaniawskiego), prapremiera Warszawa 30 VIII 1894
Kto im łzy powróci, obraz sceniczny, 2 akt., ok. 1894, tekst M. Bogusławska wg tekstów ze zbiorów Z. Glogera, niewystawiony (?), wyd. Poznań 1912 Księgarnia św. Wojciecha
Wesoła banda, ok. 1894, tekst anonimowy, niewystawiona (?), wersja z fortepianem w Bibliotece WTM
Przeklęty dorobek, obraz ludowy, 5-akt., 1894, tekst W. Kosiakiewicz, Warszawa 29 VI 1894, wyd.: Piosnka Magdy z III aktu wyd. jako krakowiak Skowroneczek śpiewa, zachowane 7 fragmentów wyciągu fortepianowego w Bibliotece WTM
Świt nad Gopłem, dramat, 8 utworów, po 1894, tekst M. Romanowski (?), niewystawiony (?), rękopis w Bibliotece WTM
Śmierć Ofelii, scena dramatyczna w formie melodramatu, ilustracja symfoniczna i 11 pieśni na sopran i orkiestrę, 1906, tekst S. Wyspiański, niewystawiona (?), nr 4 i nr 10 wyd. jako nr 2 i nr 3 w Trzech pieśniach op. 77, wyciąg fortepianowy w Bibliotece WTM
Opracowania:
F. Chopin, Mazurek D-dur op. 33 nr 2 w oprac. na orkiestrę, 1881
S. Moniuszko, Piosnka żołnierza w oprac. na orkiestrę, przed 1881, wyd. Wrocław 1881 Hainauer (także na skrzypce i fortepian oraz na fortepian)
Trzy pieśni ludowe na chór i fortepian op. 10, 1883, Lipsk 1884 Kistner
3 pieśni ludowe na chór i fortepian, ok. 1885–95, wyd. pt. Sielanka, Poznań 1923
F. Chopin, 2 preludia z op. 28: e-moll nr 4 i A-dur nr 7 w oprac. na orkiestrę, 1886
F. Chopin, Preludium D-dur op. 28 nr 5 w oprac. na orkiestrę
F. Chopin, Polonez As-dur op. 53 w oprac. na orkiestrę, 1892
F. Chopin, 2 etiudy z op. 25: F-dur nr 3 i h-moll nr 10 w oprac. na orkiestrę, 1892
F. Chopin, 3 mazurki (F-dur op. 25 [68 nr 3], C-dur op. 33 i B-dur op. 17) w oprac. na chór a cappella, wyd. pt. Trzy mazury na chór mieszany, sł. Z. Noskowski, 1894
S. Moniuszko, 8 pieśni w oprac. na chór a cappella, 1896–97, wyd. pt. Osiem pieśni Stanisława Moniuszki, Warszawa po 1900 Gebethner i Wolff
S. Moniuszko, pieśń Moje bogactwa w oprac. na chór a cappella, 1896–97
S. Moniuszko, pieśń Przy kądzieli w oprac. na chór a cappella, 1896–97
S. Moniuszko, pieśń Tren X w oprac. na chór a cappella, 1896–97
Dwanaście pieśni ludowych op. 51, Warszawa 1897 Gebethner i Wolff, rękopis w Bibliotece WTM
Dwanaście pieśni op. 56, 1895–98, Warszawa 1898, rękopis w BJ,
W barwach narodowych, 8 pieśni polskich na chór mieszany, ok. 1900, rękopis w Bibliotece WTM
S. Moniuszko, zbiór 15 pieśni i arii pt. Perły Moniuszkowskie w oprac. na orkiestrę, ok. 1903, wyk. Warszawa 1904, 6 z nich także w oprac. na fortepian
F. Chopin, 11 pieśni w oprac. na fortepian, wyd. pt. Chopin dla młodzieży Warszawa ok. 1900 M. Arct
S. Moniuszko, Dary oraz Morel w oprac. na orkiestrę, wyd. Warszawa ok. 1900 Gebethner i Wolff
S. Moniuszko, 3 pieśni w oprac. na fortepian, wyd. pt. Trois chansons de Moniuszko, Londyn b.r. Augener
S. Moniuszko, polonezy fortepianowe w oprac. na orkiestrę
F. Chopin, 5 pieśni w oprac. na chór a cappella, ok. 1904
F. Schubert, Der Wanderer w oprac. na orkiestrę, 1904
F. Schubert, Der Doppelgänger w oprac. na orkiestrę, 1905
utwory A. Kątskiego, F. Konopaska, pieśni i hymny narodowe (m.in. Jeszcze Polska nie zginęła, Boże coś Polskę) w oprac. na orkiestrę
fantazje na tematy z oper G. Bizeta, L. Delibesa, R. Leoncavalla, P. Mascagniego, G. Pucciniego i G. Verdiego w opracowaniu na fortepian, wszystkie wyd. w „Echu Muzycznym, Teatralnym i Artystycznym” (dodatek nutowy) lub Warszawa M. Arct
na chór lub chór oraz głosy solowe i orkiestrę:
F. Chopin, 2 preludia z podłożonym tekstem Z. Noskowskiego: c-moll op. 28 nr 20 pt. Odlot ducha i g-moll op. 28 nr 22 pt. Elfy, wyk. Warszawa 1892
F. Chopin, Marsz żałobny z Sonaty b-moll z tekstem introitu z mszy żałobnej pt. Marsz żałobny Chopina, wyk. Warszawa 1899
F. Chopin, pieśń Wojak pt. Odjazd, wyk. Warszawa 1899
S. Moniuszko, 5 pieśni pogrzebowych (nr 5–9) z Witoloraudy, 1886
S. Moniuszko, utwory religijne
Hejże ha! Mazur. Melodia ludowa a cappella na chór męski, 1900-1903, wyd. Kraków 1952 PWM
Prace:
Istota utworów Chopina, Warszawa 1902 Sikorski
ponad 60 artykułów i felietonów muzycznych, m.in.:
cykl artykułów Drogowskazy, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1879 nr 10–13 i nr 15
O prozodii w pieśniach Moniuszki, „Echo Muzyczne” 1880 nr 7
Ideał opery, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1888 nr 237–240
Reforma fugi, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1891 nr 399–403
O Liszcie, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1892 nr 460–464
Wagner w nowym świetle, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1892 nr 474
Przemówienie na odsłonięcie pomnika Chopina w Żelazowej Woli, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1894 nr 577
Władysław Żeleński, „Kurier Warszawski” 1896 nr 115
Znaczenie „Halki” w rozwoju muzyki polskiej, „Tygodnik Ilustrowany” 1900 nr 48
pedagogiczne:
Szkółka na skrzypce. Krótka i łatwa szkółka na skrzypce dla dzieci i początkujących według zasad Alarda i Davida (...) z
zastosowaniem melodii polskich ułożył..., Warszawa 1886 F. Hoesick
Krótka i łatwa szkółka na fortepian dla dzieci i początkujących według szkoły Ludwiga Kohlera z zastosowaniem melodii polskich opracował i ułożył..., Warszawa 1894 F. Hoesick
Wykład praktyczny harmonii jako kurs przygotowawczy do nauki kontrapunktu, z M. Zawirskim, Warszawa 1903 M. Arct, 2. wyd. 1909;
Kontrapunkt. Kanony. Wariacje i fuga. Wykład praktyczny, Warszawa 1907 Gebethner i Wolff, wyd. nowe, uzupełnione, red. L. Różycki, Warszawa 1928 Gebethner i Wolff
