Logotypy UE

Naumann, Johann Gottlieb

Biogram i literatura

Naumann Johann Gottlieb, *17 IV 1741 Blasewitz, †23 X 1801 Drezno, niemiecki kompozytor i dyrygent. Wywodził się z niższych warstw społecznych; śpiewał w chórze kościelnym i uczył się muzyki u kantora i organisty w Blasewitz i Loschwitz; po 1754 kontynuował naukę w Dreźnie. Od 1757 wraz ze szwedzkim skrzypkiem A. Wesströmem przebywał w Hamburgu, następnie od 1758 we Włoszech (Wenecja, Rzym, Florencja, Padwa, Bolonia), pobierał tam lekcje muzyki u G. Tartiniego, G.B. Martiniego i J.A. Hassego; poznał wielu muzyków, kompozytorów i innych artystów, m.in. P. Metastasia, z którym pracował nad librettami do oper i oratoriów. W 1762 zadebiutował w Wenecji jako kompozytor operowy. Protegowany przez m.in. J.A. Hassego i G. Ferrandiniego w 1764 otrzymał pracę na dworze książęcym w Dreźnie, początkowo jako drugi kompozytor muzyki kościelnej, od 1765 jako kompozytor muzyki kameralnej, od 1776 jako kapelmistrz. Na tym stanowisku przez ćwierć wieku kierował życiem muzycznym miasta. Dwukrotnie, w latach 1765–68 i 1772–74, otrzymał urlop z dworu i przebywał we Włoszech, gdzie zajmował się wystawianiem oper i działalnością kompozytorską. W 1776 odbył pierwszą podróż do Sztokholmu, w latach 1777–80 pracował tam przy organizacji i reformie królewskiej kapeli dworskiej i opery, nie przerywając działalności kompozytorskiej. W latach 1780–82 działał na zmianę w Dreźnie i Sztokholmie, w 1784 w Ludwigslust, w latach 1785–86 jako dyrygent i kompozytor w Kopenhadze, w 1786 (także kilkakrotnie później) gościnnie w Berlinie, następnie osiadł na stałe w Dreźnie. W 1792 ożenił się z córką duńskiego admirała, Catariną von Grodtschilling.

Naumann należał do czołowych postaci życia muzycznego w Europie w końcu XVIII w., realizujących w swej twórczości ideały nurtu Sturm und Drang oraz wczesnego romantyzmu. Szczególnie zasłużony dla organizacji opery w Niemczech, Włoszech, Szwecji i Danii, wystawiał i prowadził liczne przedstawienia dzieł scenicznych własnych i innych kompozytorów. Jako twórca operowy uważany był za ostatniego przedstawiciela nurtu neapolitańskiego; jego wcześniejsze opery przejawiały wyraźne wpływy J.A. Hassego i C.M. Grauna oraz B. Galuppiego, N. Picciniego i G. Paisiella (np. La clemenza di Tito, Solimano), późniejsze zbliżone są stylistycznie do osiągnięć Ch.W. Glucka i opery francuskie (np. w melodyce Orfeusza i Eurydyki, Medei czy Protesilaosa). W ostatnich utworach scenicznych Naumanna pojawiły się elementy sentymentalizmu, a nawet ślady romantyzmu, widoczne w operze Cora, która cieszyła się ogromną popularnością, a obecnie uważana jest za poprzedniczkę Wolnego Strzelca C.M. von Webera; stąd też Naumann bywa określany mianem twórcy fundamentów niemieckiej opery narodowej.

Twórczość chóralną Naumanna, zwłaszcza kantaty, porównywano nawet z dziełami Haydna; cieszyły się one znaczną popularnością i wykonywano je często do końca XIX w. (np. Vater unser). Jego twórczość pieśniowa, należąca stylistycznie do szkoły berlińskiej, utrzymana była głównie w stylu przekomponowanym i nawiązywała zarówno do charakterystycznych dla baroku zwrotów melodycznych, jak też do niemal romantycznej harmoniki. Muzyka instrumentalna Naumanna, początkowo w stylu G. Tartiniego, stopniowo ewoluowała w stronę klasycyzmu.

Literatura: H.E Mannstein Vollständiges Verzeichniss aller Kompositionen der Kurfürstliche sächsischen Kapellmeisters Naumann, Drezno 1841; E. von den Recke Über Naumann den guten Menschen und grossen Künstler, „Der Neue Teutsche Merkur” I, 1803; A.G. Meissner Bruchstücke zur Biographie J.G. Naumanns, Praga 1803–04, Wiedeń 2. wyd. 1814; F. Rochlitz J.G. Naumann und sein Vater Unser, w: Für Freunde der Tonkunst, t. 3, Lipsk 1830, zrewid. przez A. Dörffla 3. wyd. 1868; M.J. Nestler Der Kursächsiche Kapellmeister Naumann aus Blasewitz, Drezno 1901; P. Rachel Zum hundertjährigen Todestage der kurfürstlich sächsischen Kapellmeister J.G. Naumann, „Dresdener Anzeiger” I, 1901; R. Engländer J.G. Naumann als Opernkomponist, Lipsk 1922, przedr. Wiesbaden i Farnborough 1970; R. Engländer J.G. Naumanns Instrumentalmusik, „Svensk Tidskrift för Musikforskning” XXVII, 1945; R. Engländer Die Dresdener Instrumentalmusik in der Zeit der Wiener Klassik, «Acta Universitatis Upsaliensis» V, 1956 (zawiera Duet na lutnię i harmonikę); R. Engländer Zu J.G. Naumanns Duo für Laute und Glasharmonika, „Die Musikforschung” XI, 1958; R. Engländer Die Gustavianische Oper, „Archiv für Musikwissenschaft” XVI, 1959; P. Petrobelli La scuola di Tartini in Germania e la sua influenza, „Analecta Musicologica” V, 1968; Die italienische Oper in Dresden von J.A. Hasse bis F. Morlacchi, red. G. Stephan i H. John, Drezno 1988 (zawiera m.in.: H. Åstrand J.G. Naumann und die gustavianische Oper in Schweden, E. Kremtz Im Sturz der Zeiten ein Unzeitgemässer?, U. Siegmund-Schultze Zur Entstehungsund Rezeptionsgeschichte der Oper Protesilao von J. G. Naumann und J.F. Reichardt), E. Kremtz G. Naumann und seine Beziehungen zu Berlin, w: Studien zur Berliner Musikgeschichte, red. T. Ebert-Obermeier, Berlin 1989; A. Żórawska-Witkowska J.G. Naumann nella corrispondenza con Padre Martini, „Quadrivium” n. seria I, 1990; Gustavian Opera, red. I. Mattsson i in., Sztokholm 1991 (zawiera m.in.: H. Åstrand „Gustaf Wasa” as Music Drama, B. Schyberg Gustaf Wasa as Theatre Propaganda, A. Johnson The Hero and the People); H. Åstrand, H.-G. Ottenberg, G. Schönfelder Beiträge zur Biographie J.G. Naumanns. Zur Tonsetzung von Gustav Wasa, Sztokholm 1991; J.G. Naumann (1741–1801), anlässlich der 250. Wiederkehr seines Geburtstages, red. R. Zimmermann, Drezno 1991; H. Åstrand, G. Schönfelder J.G. Naumann in Dresden und in Stockholm, Sztokholm 1991; O. Landmann Die Entwicklung der Dresdener Hofkapelle zum „klassischen” Orchester, „Basler Jahrbuch für historische Musikpraxis” XVII, 1993; R. Engländer Miscellaneous Comments on Kraus’s Songs and Gustavian Political Music, w: Gustav III and the Swedish Stage, ks. pam. H. Åstranda, red. B.H. van Boer, Lewiston (Nowy Jork) 1993; H.-G. Ottenberg J. G. Naumann (1741–1801), w: Telemanniana et alia musicologica, ks. pam. G. Fleischhauera, red. D. Gutknecht i in., Oschersleben 1995; L. Ongley J.G. Naumann Kirchenmusik im Übergang von der Ära J.Ä. Hasses zum 19. Jahrhundert, «Musik in Dresden» III, Laaber 1998; O. Landmann H.-G. Ottenberg (red.), Johann Gottlieb Naumann und die europäische Musikkultur des ausgehenden 18. Jahrhunderts, «Dresdner Beiträge zur Musikforschung» t. 2, Hildesheim 2006;  G. Poppe Opern zu Hochzeiten am kursächsischen Hof nach dem Siebenjährigen Krieg, w: Italian Opera in Central Europe 1614–1780, t 3: Opera Subjects and European Relationships, Berlin 2007; K. Bemmann Die katholische Kirchenmusik Johann Gottlieb Naumanns (1741–1801). Ein Beitrag zur Überlieferungs- und Rezeptionsgeschichte, «Schriftenreihe Studien zur Musikwissenschaft» t. 13, Hamburg 2008; R. Petrick Johann Gottlieb Naumann: Der Dresdner Amadeus, Niederjahna 2017.

Kompozycje i edycje

Kompozycje

Sceniczne:

opery seria:

L’Achille in Sciro, libretto P. Metastasio wyst. Palermo 1767

Alessandro nelle Indie, libretto P. Metastasio, 1768 (nie ukończ.)

La clemenza di Tito, libretto P. Metastasio, wyst. Drezno 1769

Solimano, libretto G.A. Migliavacca, wyst. Wenecja 1773

Armida, libretto G. Bertati, wyst. Padwa 1773

Ipermestra, wyst. Wenecja 1774

Osiride, libretto C. Mazzolà, wyst. Drezno 1781

Elisa, libretto C. Mazzolà, wyst. Drezno 1781

Cora och Alonzo, tragedia liryczna, libretto G.G. Adlerbeth wg Les Incas J.-F. Marmontela, wyst. Sztokholm 1782, wyd. Lipsk 1780

Gustaf Wasa, tragedia liryczna, libretto J.H. Kellgren wg pomysłu króla Gustawa III, wyst. Sztokholm 1786

Orpheus og Eurydike, libretto Ch.D. Biehl wg R. de Calzabigiego, wyst. Kopenhaga 1786

Medea in Colchide, opera z baletem, libretto A. Filistri, wyst. Berlin 1788

Protesilao, opera z baletem i chórem, libretto G. Sertor, 2. wersja wyst. Berlin 1793

opery buffa:

Il tesoro insidiato, intermezzo, wyst. Wenecja 1762

Li creduti spiriti, libretto J. von Kurz, tłum. włoskie G. Bertati, wyst. Wenecja 1764

Il villano geloso, libretto G. Bertati, wyst. Drezno 1770

La villanella incostante, libretto G. Bertati wg P. Metastasia, wyst. Wenecja 1773, pt. Le nozze disturbate, wyst. Drezno 1774

L’ipocondriaco, libretto G. Bertati, wyst. Drezno 1776

Tutto per amore, libretto C. Mazzolà, wyst. Drezno 1785

La dama soldato, libretto C. Mazzolà, wyst. Drezno 1791

Aci e Galatea ossia I ciclopi amanti, libretto G. Foppa, wyst. Drezno 1801

feste teatrali:

La reggia d’Imeneo, libretto G.A. Migliavacca, wyst. Drezno 1787

L’isola disabitata, azione per musica, libretto P. Metastasio, wyst. Wenecja 1773

Amphion, opero-balet, libretto G.G. Adlerbeth wg A.L. Thomasa, wyst. Sztokholm 1778

Amore giustificato, libretto C. Mazzolà, wyst. Drezno 1792

Wokalno-instrumentalne:

oratoria do religijnych tekstów włoskich, francuskich, niemieckich:

La passione di Gesù Cristo, tekst P. Metastasio, wyk. Padwa 1767

Isacco, figura del Redentore, tekst P. Metastasio, wyk. Drezno 1772

Santa Elena al calvario, tekst P. Metastasio, wyk. Drezno 1775

Giuseppe riconosciuto, tekst P. Metastasio, wyk. Drezno 1777

Il ritorno del figliolo prodigo, tekst G.A. Migliavacca, wyk. Drezno 1785

La morte d’Abel, tekst P. Metastasio, wyk. Drezno 1790

Davide in Terebinto, figura del Salvatore, tekst C. Mazzolà, wyk. Drezno 1794

I pellegrini al sepolcro, tekst P. Metastasio, wyk. Drezno 1798

Betulia liberata, tekst P. Metastasio, wyk. Drezno 1805

Joseph reconnu de ses frères, tekst P. Metastasio, wyk. Paryż (?)

kantaty chóralne:

Zeit und Ewigkeit, kantata religijna dla dworu w Schwerinie, tekst H.J. Tode, 1783, zrewid. 1797

Unsere Brüder, kantata religijna dla dworu w Schwerinie, tekst H.J. Tode, 1785

Gottes Wege, kantata religijna dla dworu w Schwerinie, tekst H.J. Tode 1795

Um Erden wandeln Monde (z Vater Unser), tekst wg F.G. Klopstocka, wyd. Lipsk 1798

kantaty solowe:

Cantatina an die Tonkunst, wyd. Wiedeń 1801

Versuch über… Ode an den Mai, tekst C.A. Clodius, wyk. Berlin 1779, wyd. Wiedeń 1801 (?)

La Didone abbandonata, tekst M.A. Walpurgis

Fileno a Nice che parte

Del idolo mio trafitto

religijne:

8 cykli mszalnych, m.in. Missa solenne As-dur, wyd. Wiedeń 1804

liczne części ordinarium missae

9 cykli nieszpornych i oddzielne psalmy

3 Te Deum

2 litanie maryjne

Stabat Mater (fragm.)

Magnificat

Singet dem Herrn, wyd. Lipsk 1786

Lobe den Herrn na chór i orkiestrę, wyd. Wiedeń b.r.

Ich danke dem Herrn na chór i orkiestrę, wyd. Wiedeń 1804

antyfony:

Alma Redemptoris Mater

Ave Regina coelorum

4 Regina coeli

11 Salve Regina

ok. 20 offertoriów (m.in. Lauda Sion, wyd. Wiedeń 1803)

Pange lingua

Miserere (2 opracowania)

2 wersety na okres postu

pieśni:

Freymaurerlieder … zum Besten der neuen Armenschule, wyd. Lipsk 1775

40 Freymaurerlieder, wyd. Berlin 1782, 2. wyd. 1784

Sammlung von Liedern beym Clavier zu singen, wyd. Pförten 1784

12 von Elisens geistlichen Liedern beym Clavier zu singen, sł. E. von der Recke, wyd. Drezno 1787

6 neue Lieder na głos i fortepian lub harfę, wyd. Berlin b.r.

24 neue Lieder verschiedenen Inhalts, sł. E. von der Recke, wyd. Drezno 1799

***

Ecco quel fiero istante, canzonetta na sopran, na 2 skrzypiec i klawesyn, sł. P. Metastasio, wyd. Lipsk 1778

Six airs avec l’accompagnement du pianoforte, sł. F. Hartig, wyd. Drezno b.r.

Six ariettes avec l’accompagnement du piano forte ou d’un violon, sł. F. Hartig, wyd. Drezno b.r.

VI Ariettes avec l’accompagnement de la harpe ou du pianoforte, wyd. Drezno b.r.

Six Italian Arietts with an Accompanyment for a Harp or Piano Forte, wyd. Londyn b.r.

12 kanonów na 3 głosy i b.c., wyd. Oranienburg b.r.

Rundgesang, wyd. Brunszwik b.r.

arie, ronda, duety, tria, kanony i inne pieśni publikowane pojedynczo lub w rkp.

Instrumentalne, m.in.:

12 sinfonii-uwertur, w tym Simphonies … des opéras Cora et Elisa op. 3, wyd. Berlin 1782 (?)

Sinfonia B-dur, wyd. Wenecja b.r.

Six ouvertures italiennes…, wyd. Paryż b.r.

Concerto B-dur na klawesyn lub fortepian i orkiestrę, wyd. Darmstadt 1793

Six Quatuors pour le Clavecin ou Piano Forte avec l’Accompagnement d’une Flûte, Violon et Basse op. 1, wyd. Berlin 1786

Trois quatuors…, wyd. Amsterdam b.r.

Sonatine na klawesyn, obój z fagotem lub flet z basem

Divertimento na 2 skrzypiec i wiolę

tria na 2 skrzypiec i altówkę

Six sonates…, wyd. Paryż b.r.

6 Sonates per il Cembalo accompagnate dal Violino op. 2, 1778, wyd. Berlin b.r.

Ouverture na klawesyn i skrzypce, wyd. Drezno 1786

Airs françois na fortepian i gitarę, wyd. Hamburg 1792

6 duos faciles na skrzypce, wyd. Lipsk b.r.

Duet na obój i fagot

Duet na lutnię i harmonikę szklaną (opracowanie arii tenorowej Wie ein Hirt sein Volck zu weiden z opery Cora)

Concerto a 2 cembali

sonaty fortepianowe i skrzypcowe

12 sonat na harmonikę szklaną, wyd. w 2 t., Drezno 1786, 1792

 

Edycje (wybór)

sonaty na harmonikę szklaną, nr 2, 5 i 6 z 1 t., wyd. H. Eppstein, Sztokholm 1950

6 duos faciles na skrzypce, wyd. P. Bormann, «Hortus Musicas» XC, Kassel 1951

Divertimento na 2 skrzypice i wiolę, wyd. P. Bormann, Hamburg b.r.

Duet na obój i fagot, wyd. P. Bormann, Hamburg b.r.

V kwartet z Six Quatuors, wyd. P. Bormann, Hamburg b.r.

trio na 2 skrzypiec i altówkę nr 5, wyd. P. Borman, Hamburg b.r., nr 4 wyd. E. Sauter, Grafelfing 1993

sinfonia z Armidy, wyd. H.-G. Ottenberg, «The Symphony 1720–1840» seria C, X, Nowy Jork 1984

La passione di Gesù Cristo, wyd. H.E. Smither, «The Italian Oratorio 1650–1800» XXVII, Nowy Jork 1986

Gustav Wasa, wyd. A. Johnson, «Monumenta Musicae Svecicae» XII, 1991

Trio B-Dur, wyd. E. Sauter, «Unbekannte Werke der Klassik und Romantik» t. 87, Monachium-Gräfelfing 1992

Trio g-Moll (dass. Nr. 4), wyd. E. Sauter, «Unbekannte Werke der Klassik und Romantik» t. 194, Monachium-Gräfelfing 1993

Magnificat, wyd. E. Hofmann, Ditzingen 2001

Missa d-moll (1794), wyd. K. Bemmann, Stuttgart 2001

Miserere Es-Dur, wyd. W. Eckhardt, «Musik aus der Dresdner Hofkirche» t. 2, Beeskow 2003