Naumann Johann Gottlieb, *17 IV 1741 Blasewitz, †23 X 1801 Drezno, niemiecki kompozytor i dyrygent. Wywodził się z niższych warstw społecznych; śpiewał w chórze kościelnym i uczył się muzyki u kantora i organisty w Blasewitz i Loschwitz; po 1754 kontynuował naukę w Dreźnie. Od 1757 wraz ze szwedzkim skrzypkiem A. Wesströmem przebywał w Hamburgu, następnie od 1758 we Włoszech (Wenecja, Rzym, Florencja, Padwa, Bolonia), pobierał tam lekcje muzyki u G. Tartiniego, G.B. Martiniego i J.A. Hassego; poznał wielu muzyków, kompozytorów i innych artystów, m.in. P. Metastasia, z którym pracował nad librettami do oper i oratoriów. W 1762 zadebiutował w Wenecji jako kompozytor operowy. Protegowany przez m.in. J.A. Hassego i G. Ferrandiniego w 1764 otrzymał pracę na dworze książęcym w Dreźnie, początkowo jako drugi kompozytor muzyki kościelnej, od 1765 jako kompozytor muzyki kameralnej, od 1776 jako kapelmistrz. Na tym stanowisku przez ćwierć wieku kierował życiem muzycznym miasta. Dwukrotnie, w latach 1765–68 i 1772–74, otrzymał urlop z dworu i przebywał we Włoszech, gdzie zajmował się wystawianiem oper i działalnością kompozytorską. W 1776 odbył pierwszą podróż do Sztokholmu, w latach 1777–80 pracował tam przy organizacji i reformie królewskiej kapeli dworskiej i opery, nie przerywając działalności kompozytorskiej. W latach 1780–82 działał na zmianę w Dreźnie i Sztokholmie, w 1784 w Ludwigslust, w latach 1785–86 jako dyrygent i kompozytor w Kopenhadze, w 1786 (także kilkakrotnie później) gościnnie w Berlinie, następnie osiadł na stałe w Dreźnie. W 1792 ożenił się z córką duńskiego admirała, Catariną von Grodtschilling.
Naumann należał do czołowych postaci życia muzycznego w Europie w końcu XVIII w., realizujących w swej twórczości ideały nurtu Sturm und Drang oraz wczesnego romantyzmu. Szczególnie zasłużony dla organizacji opery w Niemczech, Włoszech, Szwecji i Danii, wystawiał i prowadził liczne przedstawienia dzieł scenicznych własnych i innych kompozytorów. Jako twórca operowy uważany był za ostatniego przedstawiciela nurtu neapolitańskiego; jego wcześniejsze opery przejawiały wyraźne wpływy J.A. Hassego i C.M. Grauna oraz B. Galuppiego, N. Picciniego i G. Paisiella (np. La clemenza di Tito, Solimano), późniejsze zbliżone są stylistycznie do osiągnięć Ch.W. Glucka i opery francuskie (np. w melodyce Orfeusza i Eurydyki, Medei czy Protesilaosa). W ostatnich utworach scenicznych Naumanna pojawiły się elementy sentymentalizmu, a nawet ślady romantyzmu, widoczne w operze Cora, która cieszyła się ogromną popularnością, a obecnie uważana jest za poprzedniczkę Wolnego Strzelca C.M. von Webera; stąd też Naumann bywa określany mianem twórcy fundamentów niemieckiej opery narodowej.
Twórczość chóralną Naumanna, zwłaszcza kantaty, porównywano nawet z dziełami Haydna; cieszyły się one znaczną popularnością i wykonywano je często do końca XIX w. (np. Vater unser). Jego twórczość pieśniowa, należąca stylistycznie do szkoły berlińskiej, utrzymana była głównie w stylu przekomponowanym i nawiązywała zarówno do charakterystycznych dla baroku zwrotów melodycznych, jak też do niemal romantycznej harmoniki. Muzyka instrumentalna Naumanna, początkowo w stylu G. Tartiniego, stopniowo ewoluowała w stronę klasycyzmu.
Literatura: H.E Mannstein Vollständiges Verzeichniss aller Kompositionen der Kurfürstliche sächsischen Kapellmeisters Naumann, Drezno 1841; E. von den Recke Über Naumann den guten Menschen und grossen Künstler, „Der Neue Teutsche Merkur” I, 1803; A.G. Meissner Bruchstücke zur Biographie J.G. Naumanns, Praga 1803–04, Wiedeń 2. wyd. 1814; F. Rochlitz J.G. Naumann und sein Vater Unser, w: Für Freunde der Tonkunst, t. 3, Lipsk 1830, zrewid. przez A. Dörffla 3. wyd. 1868; M.J. Nestler Der Kursächsiche Kapellmeister Naumann aus Blasewitz, Drezno 1901; P. Rachel Zum hundertjährigen Todestage der kurfürstlich sächsischen Kapellmeister J.G. Naumann, „Dresdener Anzeiger” I, 1901; R. Engländer J.G. Naumann als Opernkomponist, Lipsk 1922, przedr. Wiesbaden i Farnborough 1970; R. Engländer J.G. Naumanns Instrumentalmusik, „Svensk Tidskrift för Musikforskning” XXVII, 1945; R. Engländer Die Dresdener Instrumentalmusik in der Zeit der Wiener Klassik, «Acta Universitatis Upsaliensis» V, 1956 (zawiera Duet na lutnię i harmonikę); R. Engländer Zu J.G. Naumanns Duo für Laute und Glasharmonika, „Die Musikforschung” XI, 1958; R. Engländer Die Gustavianische Oper, „Archiv für Musikwissenschaft” XVI, 1959; P. Petrobelli La scuola di Tartini in Germania e la sua influenza, „Analecta Musicologica” V, 1968; Die italienische Oper in Dresden von J.A. Hasse bis F. Morlacchi, red. G. Stephan i H. John, Drezno 1988 (zawiera m.in.: H. Åstrand J.G. Naumann und die gustavianische Oper in Schweden, E. Kremtz Im Sturz der Zeiten ein Unzeitgemässer?, U. Siegmund-Schultze Zur Entstehungsund Rezeptionsgeschichte der Oper Protesilao von J. G. Naumann und J.F. Reichardt), E. Kremtz G. Naumann und seine Beziehungen zu Berlin, w: Studien zur Berliner Musikgeschichte, red. T. Ebert-Obermeier, Berlin 1989; A. Żórawska-Witkowska J.G. Naumann nella corrispondenza con Padre Martini, „Quadrivium” n. seria I, 1990; Gustavian Opera, red. I. Mattsson i in., Sztokholm 1991 (zawiera m.in.: H. Åstrand „Gustaf Wasa” as Music Drama, B. Schyberg Gustaf Wasa as Theatre Propaganda, A. Johnson The Hero and the People); H. Åstrand, H.-G. Ottenberg, G. Schönfelder Beiträge zur Biographie J.G. Naumanns. Zur Tonsetzung von Gustav Wasa, Sztokholm 1991; J.G. Naumann (1741–1801), anlässlich der 250. Wiederkehr seines Geburtstages, red. R. Zimmermann, Drezno 1991; H. Åstrand, G. Schönfelder J.G. Naumann in Dresden und in Stockholm, Sztokholm 1991; O. Landmann Die Entwicklung der Dresdener Hofkapelle zum „klassischen” Orchester, „Basler Jahrbuch für historische Musikpraxis” XVII, 1993; R. Engländer Miscellaneous Comments on Kraus’s Songs and Gustavian Political Music, w: Gustav III and the Swedish Stage, ks. pam. H. Åstranda, red. B.H. van Boer, Lewiston (Nowy Jork) 1993; H.-G. Ottenberg J. G. Naumann (1741–1801), w: Telemanniana et alia musicologica, ks. pam. G. Fleischhauera, red. D. Gutknecht i in., Oschersleben 1995; L. Ongley J.G. Naumann Kirchenmusik im Übergang von der Ära J.Ä. Hasses zum 19. Jahrhundert, «Musik in Dresden» III, Laaber 1998; O. Landmann H.-G. Ottenberg (red.), Johann Gottlieb Naumann und die europäische Musikkultur des ausgehenden 18. Jahrhunderts, «Dresdner Beiträge zur Musikforschung» t. 2, Hildesheim 2006; G. Poppe Opern zu Hochzeiten am kursächsischen Hof nach dem Siebenjährigen Krieg, w: Italian Opera in Central Europe 1614–1780, t 3: Opera Subjects and European Relationships, Berlin 2007; K. Bemmann Die katholische Kirchenmusik Johann Gottlieb Naumanns (1741–1801). Ein Beitrag zur Überlieferungs- und Rezeptionsgeschichte, «Schriftenreihe Studien zur Musikwissenschaft» t. 13, Hamburg 2008; R. Petrick Johann Gottlieb Naumann: Der Dresdner Amadeus, Niederjahna 2017.
Kompozycje
Sceniczne:
opery seria:
L’Achille in Sciro, libretto P. Metastasio wyst. Palermo 1767
Alessandro nelle Indie, libretto P. Metastasio, 1768 (nie ukończ.)
La clemenza di Tito, libretto P. Metastasio, wyst. Drezno 1769
Solimano, libretto G.A. Migliavacca, wyst. Wenecja 1773
Armida, libretto G. Bertati, wyst. Padwa 1773
Ipermestra, wyst. Wenecja 1774
Osiride, libretto C. Mazzolà, wyst. Drezno 1781
Elisa, libretto C. Mazzolà, wyst. Drezno 1781
Cora och Alonzo, tragedia liryczna, libretto G.G. Adlerbeth wg Les Incas J.-F. Marmontela, wyst. Sztokholm 1782, wyd. Lipsk 1780
Gustaf Wasa, tragedia liryczna, libretto J.H. Kellgren wg pomysłu króla Gustawa III, wyst. Sztokholm 1786
Orpheus og Eurydike, libretto Ch.D. Biehl wg R. de Calzabigiego, wyst. Kopenhaga 1786
Medea in Colchide, opera z baletem, libretto A. Filistri, wyst. Berlin 1788
Protesilao, opera z baletem i chórem, libretto G. Sertor, 2. wersja wyst. Berlin 1793
opery buffa:
Il tesoro insidiato, intermezzo, wyst. Wenecja 1762
Li creduti spiriti, libretto J. von Kurz, tłum. włoskie G. Bertati, wyst. Wenecja 1764
Il villano geloso, libretto G. Bertati, wyst. Drezno 1770
La villanella incostante, libretto G. Bertati wg P. Metastasia, wyst. Wenecja 1773, pt. Le nozze disturbate, wyst. Drezno 1774
L’ipocondriaco, libretto G. Bertati, wyst. Drezno 1776
Tutto per amore, libretto C. Mazzolà, wyst. Drezno 1785
La dama soldato, libretto C. Mazzolà, wyst. Drezno 1791
Aci e Galatea ossia I ciclopi amanti, libretto G. Foppa, wyst. Drezno 1801
feste teatrali:
La reggia d’Imeneo, libretto G.A. Migliavacca, wyst. Drezno 1787
L’isola disabitata, azione per musica, libretto P. Metastasio, wyst. Wenecja 1773
Amphion, opero-balet, libretto G.G. Adlerbeth wg A.L. Thomasa, wyst. Sztokholm 1778
Amore giustificato, libretto C. Mazzolà, wyst. Drezno 1792
Wokalno-instrumentalne:
oratoria do religijnych tekstów włoskich, francuskich, niemieckich:
La passione di Gesù Cristo, tekst P. Metastasio, wyk. Padwa 1767
Isacco, figura del Redentore, tekst P. Metastasio, wyk. Drezno 1772
Santa Elena al calvario, tekst P. Metastasio, wyk. Drezno 1775
Giuseppe riconosciuto, tekst P. Metastasio, wyk. Drezno 1777
Il ritorno del figliolo prodigo, tekst G.A. Migliavacca, wyk. Drezno 1785
La morte d’Abel, tekst P. Metastasio, wyk. Drezno 1790
Davide in Terebinto, figura del Salvatore, tekst C. Mazzolà, wyk. Drezno 1794
I pellegrini al sepolcro, tekst P. Metastasio, wyk. Drezno 1798
Betulia liberata, tekst P. Metastasio, wyk. Drezno 1805
Joseph reconnu de ses frères, tekst P. Metastasio, wyk. Paryż (?)
kantaty chóralne:
Zeit und Ewigkeit, kantata religijna dla dworu w Schwerinie, tekst H.J. Tode, 1783, zrewid. 1797
Unsere Brüder, kantata religijna dla dworu w Schwerinie, tekst H.J. Tode, 1785
Gottes Wege, kantata religijna dla dworu w Schwerinie, tekst H.J. Tode 1795
Um Erden wandeln Monde (z Vater Unser), tekst wg F.G. Klopstocka, wyd. Lipsk 1798
kantaty solowe:
Cantatina an die Tonkunst, wyd. Wiedeń 1801
Versuch über… Ode an den Mai, tekst C.A. Clodius, wyk. Berlin 1779, wyd. Wiedeń 1801 (?)
La Didone abbandonata, tekst M.A. Walpurgis
Fileno a Nice che parte
Del idolo mio trafitto
religijne:
8 cykli mszalnych, m.in. Missa solenne As-dur, wyd. Wiedeń 1804
liczne części ordinarium missae
9 cykli nieszpornych i oddzielne psalmy
3 Te Deum
2 litanie maryjne
Stabat Mater (fragm.)
Magnificat
Singet dem Herrn, wyd. Lipsk 1786
Lobe den Herrn na chór i orkiestrę, wyd. Wiedeń b.r.
Ich danke dem Herrn na chór i orkiestrę, wyd. Wiedeń 1804
antyfony:
Alma Redemptoris Mater
Ave Regina coelorum
4 Regina coeli
11 Salve Regina
ok. 20 offertoriów (m.in. Lauda Sion, wyd. Wiedeń 1803)
Pange lingua
Miserere (2 opracowania)
2 wersety na okres postu
pieśni:
Freymaurerlieder … zum Besten der neuen Armenschule, wyd. Lipsk 1775
40 Freymaurerlieder, wyd. Berlin 1782, 2. wyd. 1784
Sammlung von Liedern beym Clavier zu singen, wyd. Pförten 1784
12 von Elisens geistlichen Liedern beym Clavier zu singen, sł. E. von der Recke, wyd. Drezno 1787
6 neue Lieder na głos i fortepian lub harfę, wyd. Berlin b.r.
24 neue Lieder verschiedenen Inhalts, sł. E. von der Recke, wyd. Drezno 1799
***
Ecco quel fiero istante, canzonetta na sopran, na 2 skrzypiec i klawesyn, sł. P. Metastasio, wyd. Lipsk 1778
Six airs avec l’accompagnement du pianoforte, sł. F. Hartig, wyd. Drezno b.r.
Six ariettes avec l’accompagnement du piano forte ou d’un violon, sł. F. Hartig, wyd. Drezno b.r.
VI Ariettes avec l’accompagnement de la harpe ou du pianoforte, wyd. Drezno b.r.
Six Italian Arietts with an Accompanyment for a Harp or Piano Forte, wyd. Londyn b.r.
12 kanonów na 3 głosy i b.c., wyd. Oranienburg b.r.
Rundgesang, wyd. Brunszwik b.r.
arie, ronda, duety, tria, kanony i inne pieśni publikowane pojedynczo lub w rkp.
Instrumentalne, m.in.:
12 sinfonii-uwertur, w tym Simphonies … des opéras Cora et Elisa op. 3, wyd. Berlin 1782 (?)
Sinfonia B-dur, wyd. Wenecja b.r.
Six ouvertures italiennes…, wyd. Paryż b.r.
Concerto B-dur na klawesyn lub fortepian i orkiestrę, wyd. Darmstadt 1793
Six Quatuors pour le Clavecin ou Piano Forte avec l’Accompagnement d’une Flûte, Violon et Basse op. 1, wyd. Berlin 1786
Trois quatuors…, wyd. Amsterdam b.r.
Sonatine na klawesyn, obój z fagotem lub flet z basem
Divertimento na 2 skrzypiec i wiolę
tria na 2 skrzypiec i altówkę
Six sonates…, wyd. Paryż b.r.
6 Sonates per il Cembalo accompagnate dal Violino op. 2, 1778, wyd. Berlin b.r.
Ouverture na klawesyn i skrzypce, wyd. Drezno 1786
Airs françois na fortepian i gitarę, wyd. Hamburg 1792
6 duos faciles na skrzypce, wyd. Lipsk b.r.
Duet na obój i fagot
Duet na lutnię i harmonikę szklaną (opracowanie arii tenorowej Wie ein Hirt sein Volck zu weiden z opery Cora)
Concerto a 2 cembali
sonaty fortepianowe i skrzypcowe
12 sonat na harmonikę szklaną, wyd. w 2 t., Drezno 1786, 1792
Edycje (wybór)
sonaty na harmonikę szklaną, nr 2, 5 i 6 z 1 t., wyd. H. Eppstein, Sztokholm 1950
6 duos faciles na skrzypce, wyd. P. Bormann, «Hortus Musicas» XC, Kassel 1951
Divertimento na 2 skrzypice i wiolę, wyd. P. Bormann, Hamburg b.r.
Duet na obój i fagot, wyd. P. Bormann, Hamburg b.r.
V kwartet z Six Quatuors, wyd. P. Bormann, Hamburg b.r.
trio na 2 skrzypiec i altówkę nr 5, wyd. P. Borman, Hamburg b.r., nr 4 wyd. E. Sauter, Grafelfing 1993
sinfonia z Armidy, wyd. H.-G. Ottenberg, «The Symphony 1720–1840» seria C, X, Nowy Jork 1984
La passione di Gesù Cristo, wyd. H.E. Smither, «The Italian Oratorio 1650–1800» XXVII, Nowy Jork 1986
Gustav Wasa, wyd. A. Johnson, «Monumenta Musicae Svecicae» XII, 1991
Trio B-Dur, wyd. E. Sauter, «Unbekannte Werke der Klassik und Romantik» t. 87, Monachium-Gräfelfing 1992
Trio g-Moll (dass. Nr. 4), wyd. E. Sauter, «Unbekannte Werke der Klassik und Romantik» t. 194, Monachium-Gräfelfing 1993
Magnificat, wyd. E. Hofmann, Ditzingen 2001
Missa d-moll (1794), wyd. K. Bemmann, Stuttgart 2001
Miserere Es-Dur, wyd. W. Eckhardt, «Musik aus der Dresdner Hofkirche» t. 2, Beeskow 2003