Naumann, Johann Gottlieb

Naumann Johann Gottlieb, *17 IV 1741 Blasewitz, †23 X 1801 Drezno, niemiecki kompozytor i dyrygent. Wywodził się z niższych warstw społecznych; śpiewał w chórze kościelnym i uczył się muzyki u kantora i organisty w Blasewitz i Loschwitz; po 1754 kontynuował naukę w Dreźnie. Od 1757 wraz ze szwedzkim skrzypkiem A. Wesströmem przebywał w Hamburgu, następnie od 1758 we Włoszech (Wenecja, Rzym, Florencja, Padwa, Bolonia), pobierał tam lekcje muzyki u G. Tartiniego, G.B. Martiniego i J.A. Hassego; poznał wielu muzyków, kompozytorów i innych artystów, m.in. P. Metastasia, z którym pracował nad librettami do oper i oratoriów. W 1762 zadebiutował w Wenecji jako kompozytor operowy. Protegowany przez m.in. J.A. Hassego i G. Ferrandiniego w 1764 otrzymał pracę na dworze książęcym w Dreźnie, początkowo jako drugi kompozytor muzyki kościelnej, od 1765 jako kompozytor muzyki kameralnej, od 1776 jako kapelmistrz. Na tym stanowisku przez ćwierć wieku kierował życiem muzycznym miasta. Dwukrotnie, w latach 1765–68 i 1772–74, otrzymał urlop z dworu i przebywał we Włoszech, gdzie zajmował się wystawianiem oper i działalnością kompozytorską. W 1776 odbył pierwszą podróż do Sztokholmu, w latach 1777–80 pracował tam przy organizacji i reformie królewskiej kapeli dworskiej i opery, nie przerywając działalności kompozytorskiej. W latach 1780–82 działał na zmianę w Dreźnie i Sztokholmie, w 1784 w Ludwigslust, w latach 1785–86 jako dyrygent i kompozytor w Kopenhadze, w 1786 (także kilkakrotnie później) gościnnie w Berlinie, następnie osiadł na stałe w Dreźnie. W 1792 ożenił się z córką duńskiego admirała, Catariną von Grodtschilling.

Naumann należał do czołowych postaci życia muzycznego w Europie w końcu XVIII w., realizujących w swej twórczości ideały nurtu Sturm und Drang oraz wczesnego romantyzmu. Szczególnie zasłużony dla organizacji opery w Niemczech, Włoszech, Szwecji i Danii, wystawiał i prowadził liczne przedstawienia dzieł scenicznych własnych i innych kompozytorów. Jako twórca operowy uważany był za ostatniego przedstawiciela nurtu neapolitańskiego; jego wcześniejsze opery przejawiały wyraźne wpływy J.A. Hassego i C.M. Grauna oraz B. Galuppiego, N. Picciniego i G. Paisiella (np. La clemenza di Tito, Solimano), późniejsze zbliżone są stylistycznie do osiągnięć Ch.W. Glucka i opery francuskie (np. w melodyce Orfeusza i Eurydyki, Medei czy Protesilaosa). W ostatnich utworach scenicznych Naumanna pojawiły się elementy sentymentalizmu, a nawet ślady romantyzmu, widoczne w operze Cora, która cieszyła się ogromną popularnością, a obecnie uważana jest za poprzedniczkę Wolnego Strzelca C.M. von Webera; stąd też Naumann bywa określany mianem twórcy fundamentów niemieckiej opery narodowej.

Twórczość chóralną Naumanna, zwłaszcza kantaty, porównywano nawet z dziełami Haydna; cieszyły się one znaczną popularnością i wykonywano je często do końca XIX w. (np. Vater unser). Jego twórczość pieśniowa, należąca stylistycznie do szkoły berlińskiej, utrzymana była głównie w stylu przekomponowanym i nawiązywała zarówno do charakterystycznych dla baroku zwrotów melodycznych, jak też do niemal romantycznej harmoniki. Muzyka instrumentalna Naumanna, początkowo w stylu G. Tartiniego, stopniowo ewoluowała w stronę klasycyzmu.

Literatura: H.E Mannstein Vollständiges Verzeichniss aller Kompositionen der Kurfürstliche sächsischen Kapellmeisters Naumann, Drezno 1841; E. von den Recke Über Naumann den guten Menschen und grossen Künstler, „Der Neue Teutsche Merkur” I, 1803; A.G. Meissner Bruchstücke zur Biographie J.G. Naumanns, Praga 1803–04, Wiedeń 2. wyd. 1814; F. Rochlitz J.G. Naumann und sein Vater Unser, w: Für Freunde der Tonkunst, t. 3, Lipsk 1830, zrewid. przez A. Dörffla 3. wyd. 1868; M.J. Nestler Der Kursächsiche Kapellmeister Naumann aus Blasewitz, Drezno 1901; P. Rachel Zum hundertjährigen Todestage der kurfürstlich sächsischen Kapellmeister J.G. Naumann, „Dresdener Anzeiger” I, 1901; R. Engländer J.G. Naumann als Opernkomponist, Lipsk 1922, przedr. Wiesbaden i Farnborough 1970; R. Engländer J.G. Naumanns Instrumentalmusik, „Svensk Tidskrift för Musikforskning” XXVII, 1945; R. Engländer Die Dresdener Instrumentalmusik in der Zeit der Wiener Klassik, «Acta Universitatis Upsaliensis» V, 1956 (zawiera Duet na lutnię i harmonikę); R. Engländer Zu J.G. Naumanns Duo für Laute und Glasharmonika, „Die Musikforschung” XI, 1958; R. Engländer Die Gustavianische Oper, „Archiv für Musikwissenschaft” XVI, 1959; P. Petrobelli La scuola di Tartini in Germania e la sua influenza, „Analecta Musicologica” V, 1968; Die italienische Oper in Dresden von J.A. Hasse bis F. Morlacchi, red. G. Stephan i H. John, Drezno 1988 (zawiera m.in.: H. Åstrand J.G. Naumann und die gustavianische Oper in Schweden, E. Kremtz Im Sturz der Zeiten ein Unzeitgemässer?, U. Siegmund-Schultze Zur Entstehungsund Rezeptionsgeschichte der Oper Protesilao von J. G. Naumann und J.F. Reichardt), E. Kremtz G. Naumann und seine Beziehungen zu Berlin, w: Studien zur Berliner Musikgeschichte, red. T. Ebert-Obermeier, Berlin 1989; A. Żórawska-Witkowska J.G. Naumann nella corrispondenza con Padre Martini, „Quadrivium” n. seria I, 1990; Gustavian Opera, red. I. Mattsson i in., Sztokholm 1991 (zawiera m.in.: H. Åstrand „Gustaf Wasa” as Music Drama, B. Schyberg Gustaf Wasa as Theatre Propaganda, A. Johnson The Hero and the People); H. Åstrand, H.-G. Ottenberg, G. Schönfelder Beiträge zur Biographie J.G. Naumanns. Zur Tonsetzung von Gustav Wasa, Sztokholm 1991; J.G. Naumann (1741–1801), anlässlich der 250. Wiederkehr seines Geburtstages, red. R. Zimmermann, Drezno 1991; H. Åstrand, G. Schönfelder J.G. Naumann in Dresden und in Stockholm, Sztokholm 1991; O. Landmann Die Entwicklung der Dresdener Hofkapelle zum „klassischen” Orchester, „Basler Jahrbuch für historische Musikpraxis” XVII, 1993; R. Engländer Miscellaneous Comments on Kraus’s Songs and Gustavian Political Music, w: Gustav III and the Swedish Stage, ks. pam. H. Åstranda, red. B.H. van Boer, Lewiston (Nowy Jork) 1993; H.-G. Ottenberg J. G. Naumann (1741–1801), w: Telemanniana et alia musicologica, ks. pam. G. Fleischhauera, red. D. Gutknecht i in., Oschersleben 1995; L. Ongley J.G. Naumann Kirchenmusik im Übergang von der Ära J.Ä. Hasses zum 19. Jahrhundert, «Musik in Dresden» III, Laaber 1998; O. Landmann H.-G. Ottenberg (red.), Johann Gottlieb Naumann und die europäische Musikkultur des ausgehenden 18. Jahrhunderts, «Dresdner Beiträge zur Musikforschung» t. 2, Hildesheim 2006;  G. Poppe Opern zu Hochzeiten am kursächsischen Hof nach dem Siebenjährigen Krieg, w: Italian Opera in Central Europe 1614–1780, t 3: Opera Subjects and European Relationships, Berlin 2007; K. Bemmann Die katholische Kirchenmusik Johann Gottlieb Naumanns (1741–1801). Ein Beitrag zur Überlieferungs- und Rezeptionsgeschichte, «Schriftenreihe Studien zur Musikwissenschaft» t. 13, Hamburg 2008; R. Petrick Johann Gottlieb Naumann: Der Dresdner Amadeus, Niederjahna 2017.