Morricone [-k’o:nɛ] Ennio, *10 XI 1928 Rzym, †6 VII 2020, włoski kompozytor i aranżer. Studiował w Conservatorio di Santa Cecilia w Rzymie grę na trąbce u U. Semproniego (dyplom 1946), instrumentację u A. d’Elii (dyplom 1952) i kompozycję u G. Petrassiego (dyplom 1954). Grał na trąbce w rozmaitych zespołach i nocnych klubach Rzymu, pisał piosenki i aranżacje utworów popularnych dla RAI, a od końca lat 50. do połowy 60. również dla firmy fonograficznej RCA. W 1958 uczestniczył w Międzynarodowych Letnich Kursach Nowej Muzyki w Darmstadcie. Od 1965 do połowy lat 80. działał (m.in. jak trębacz i flecista; w latach 1983–85 członek zarządu) w założonej przez F. Evangelistiego awangardowej grupie improwizacyjnej Nuova Consonanza, na działalność której wpływ wywarli m.in. J. Cage, K. Stockhausen, P. Boulez, La Monte Young, aleatoryzm, serializm, muzyka konkretna, popularna, free jazz – co dało mu możliwość dokonywania eksperymentów brzmieniowych i odkrywania nowych jakości kolorystycznych, które wykorzystywał następnie w swoich utworach. Był współzałożycielem ośrodka badawczego Istituto di Ricerca per il Teatro Musicale w Rzymie (1984). W latach 1991–96 wraz z S. Micelim prowadził kursy muzyki filmowej w Accademia Musicale Chigiana w Sienie.
Od 2001 roku Morricone występował z orkiestrą i chórem jako dyrygent na licznych koncertach w Europie, Azji i obu Amerykach, prezentując swoją muzyką filmową i klasyczną. Nawiązał stałą współpracę z orkiestrą Roma Sinfonietta, z którą nagrywał swoje utwory i koncertował w prestiżowych salach Włoch, Londynu, Tokio, Osaki, w budynku ONZ w Nowym Jorku, jak też z orkiestrą i chórem Accademia Nazionale di Santa Cecilia. W 2015 w Rzymie z Roma Sinfonietta oraz chórami Accademia di Santa Cecilia i Opery rzymskiej dokonał prawykonania Missa Papae Francisci. Występował ponadto z zespołami La Scali w Mediolanie, teatrów operowych w Rzymie i Budapeszcie, Orquesta Nacionales de España, Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks, London Symphony Orchestra i innymi. W 2013 z okazji 50-lecia kariery filmowej odbył z zespołem tournée My Life in Music (m.in. Moskwa, Wiedeń, Londyn, Amsterdam, Berlin, Budapeszt, Santiago), które wznowił w 2015 (20 koncertów w 12 krajach europejskich). Kilkakrotnie odwiedził Polskę.
Morricone od początku kariery komponował muzykę zarówno dla sali koncertowej, którą określał mianem „musica assoluta”, jak i (niekiedy pod pseudonimem Dan Salvio i Leo Nichols) dla radia, TV, teatru, rewii, reklam. Pisał i aranżował piosenki – w tym słynne Se telefonando i Ogni volta – dla Mario Lanzy, Miny, Mireille Mathieu, Paula Anki, Dalidy, Françoise Hardy, Milvy, Rity Pavone, Hayley Westenry, Morriseya, Johna Zorna, Céline Dion i wielu innych. Jego dorobek w dziedzinie muzyki „absolutnej” obejmuje ok. 150 utworów orkiestrowych, kameralnych, solowych, chóralnych, wokalno-instrumentalnych, operę, mszę, koncerty solowe. Zasłynął jednak przede wszystkim jako kompozytor muzyki filmowej. Stworzył ścieżki dźwiękowe do ponad 500 filmów i seriali. Współpracę z kinem rozpoczął w 1961 (Il federate, reż. L. Salce), w 1964 skomponował muzykę do Per un pugno di dollari w reżyserii S. Leonego — pierwszego z tzw. spaghetti westernów, które przyniosły mu międzynarodowy rozgłos i otworzyły drogę do współpracy z wieloma reżyserami (M. Bolognini, G. Montaldo, G. Pontecorvo, P.P. Pasolini, D. Argento, B. Bertolucci), od lat 70. również hollywoodzkimi. W 1988 roku film Cinema Paradiso zapoczątkował długoletnią współpracę Morriconego z Giuseppe Tornatorem (ich ostatni wspólny obraz, La corrispondenza, powstał w 2016).
Muzyka Morriconego wymyka się próbom jednoznacznego przyporządkowania stylistycznego. Kompozytor należał do przedstawicieli rzymskiej awangardy lat 50., jego droga artystyczna miała początek w muzyce eksperymentalnej. W Darmstadcie zetknął się ze Stockhausenem, Boulezem, M. Kagelem, B. Maderną, L. Nono i czerpał inspiracje z ich dzieł. Wczesne utwory filmowe Morriconego miały całkowicie odmienny charakter niż koncertowe, reprezentujące nurt awangardowego radykalizmu, w latach późniejszych jednak kompozytor zaczął łączyć elementy stylistyczne obu nurtów, konsekwentnie dążąc do ich syntezy. Wykorzystywał rozmaite źródła inspiracji i środki wyrazu — w Misji przykładowo sięgnął do muzyki sakralnej i melodii indiańskich, w serii spaghetti westernów wprowadził efekty dźwiękowe takie jak gwizd, krzyk, wokalizy, szept, płacz, wycie kojotów, stukot kopyt, wzbogacił instrumentarium o gitarę elektryczną, harmonijkę ustną, fletnię Pana, drumlę, organy. Zarówno w swojej muzyce filmowej, jak i koncertowej umiejętnie splatał elementy muzyki chóralno-symfonicznej, operowej, konkretnej, popularnej, folkowej, rockowej, elektronicznej, serializmu (Distanze, Musica per 11 violini), minimalizmu. W wielu utworach (np. Bambini del mondo) operował tzw. „techniką modułową”.
Morricone otrzymał liczne nagrody, w tym dwukrotnie Oscara: honorowego, za wkład w sztukę muzyki filmowej (2007) i za muzykę do westernu The Hateful Eight Q. Tarantina (2016), ponadto 5 nominacji do Oscara (muzyka do Niebiańskie dni, 1979; Misja, 1987; Nietykalni, 1988; Bugsy, 1992; Malena, 2001), nagrody British Academy of Film & Arts – BAFTA (Niebiańskie dni, Pewnego razu w Ameryce, Misja, Nietykalni, Cinema Paradiso, Nienawistna ósemka), nagrody Grammy (Nietykalni, Pewnego razu w Ameryce, 2009 Grammy Hall of Fameza za ścieżkę dźwiękową do Dobry, zły i brzydki, 2014 Grammy Trustees Award za wybitny wkład w dziedzinę nagrań muzycznych), 1999 Felixa za „europejski wkład do kinematografii światowej”, Złote Globy (Misja, The Legend of 1900, Nienawistna ósemka), nagrody American Society of Composers, Authors & Publishers – ASCAP (Nietykalni, Na linii ognia, Wilk, 1994 Life Achievement Award), 2 European Film Awards, nagrodę im. E.W. Korngolda (1999). W 1992 został uhonorowany we Francji tytułem oficerskim L’Ordre des Arts et des Lettres, w 2009 tytułem kawalerskim Orderu Legii Honorowej, w 2008 Orden al Mérito Artístico y Cultural Pablo Neruda w Chile, tytułem Komandora, Wielkiego Oficera i Kawalera Krzyża Wielkiego Ordine al Merito della Repubblica Italiana (1995, 2005, 2017), w 2019 Złotym Medalem od Papieża Franciszka, w 2020 Nagrodą Księżnej Asturii. W 2020 senat Republiki Włoskiej przyznał mu nagrodę Genio ed Eccellenza Italiana nel Mondo. Od 1996 był członkiem Accademia Nazionale di Santa Cecilia.
Literatura: A. i J. Lhassa Ennio Morricone. Biographie, Lozanna 1989; The Ennio Morricone Musicography, oprac. H.J. de Boer i M. van Wouw, Amsterdam 1990; S. Miceli Morricone, la musica, il cinema, Mediolan 1994, wyd. niem. Essen 2002; Ch. Leinberger Ennio Morricone’s „The Good, the Bad and the Ugly”, Lanham–Oksford 2004; Th. Wagner F. Evangelisti und die Improvisationsgruppe Nuova Consonanza, Saarbrücken 2004; Morricone. Cinema e oltre, red. G. Lucci, Mediolan 2007; Ch. Leinberger The Dollars Trilogy. „There are Two Kinds of Westerns Heroes, My Friend!”, w: Music in the Western, red. K. Kalinak, Nowy Jork 2012; G. Heldt i in. Ennio Morricone, Monachium 2013; S. Miceli Leone, Morricone and the Italian Way to Revisionist Westerns, w: The Cambridge Companion to Film Music, Cambridge 2016; J.-B. Collombin Ennio Morricone. Perspective d’une oeuvre, Paryż 2016; Ennio Morricone: In His Own Words. Ennio Morricone in conversation with Alessandro De Rosa, tłum. angielskie M. Corbella, Nowy Jork 2019; F. Sciannameo Reflections on the Music of Ennio Morricone. Fame and Legacy, Lanham–Londyn 2020.
Kompozycje:
Muzyka filmowa:
Prima della rivoluzione, reż. B. Bertolucci, 1964
Per un pugno di dollari, reż. S. Leone, 1964
Per qualche dollaro in più, reż. S. Leone, 1965
Il buono, il brutto, il cattivo, reż. S. Leone, 1966
La battaglia di Algeri, reż. G. Pontecorvo, 1966
Once Upon a Time in the West (C’era una volta il West), reż. S. Leone, 1968
Teorema, reż. P.P. Pasolini, 1968
Il decamerone, reż. P.P. Pasolini, 1970
Giù la testa, reż. S. Leone, 1971
Il gatto, reż. L. Comencini, 1971
Novecento, reż. B. Bertolucci, 1977
Days of Heaven, reż. T. Malick, 1978
Il vizietto, reż. E. Molinaro, 1978
The Thing, reż. J. Carpenter, 1982
Once Upon a Time in America (C’era una volta in America), reż. S. Leone, 1984
The Mission, reż. R. Joffé, 1986
The Untouchables, reż. B. De Palma, 1987
Frantic, reż. R. Polański, 1988
Casualties of War, reż. B. De Palma, 1989
Cinema Paradiso, reż. G. Tornatore, 1988
Hamlet, reż. F. Zeffirelli, 1990
Bugsy, reż. B. Levinson, 1991
In the Line of Fire, reż. W. Petersen, 1993
Wolf, reż. M. Nichols, 1994
Lolita, reż. A. Lyne, 1997
Il fantasma dell’opera, reż. P. Argento, 1998
The Legend of 1990 (La Leggenda del pianista sull’oceano), reż. G. Tornatore, 1998
Malèna, reż. G. Tornatore, 2000
Mission to Mars, reż. B. De Palma, 2000
La sconosciuta, reż. G. Tornatore, 2006
Bulworth, reż. W. Beatty, 1998
Canone inverso – Making Love, reż. R. Tognazzi, 2000
Vatel, reż. R. Joffé, 2000
Aida degli alberi, reż. G. Manuli, 2001
La ragion pura, reż. S. Agosti, 2001
Sorstalanság (Los utracony), reż. L. Koltai, 2005
I demoni di San Pietroburgo, reż. G. Montaldo, 2008
Baarìa, reż. G. Tornatore, 2009
La migliore offerta, reż. G. Tornatore, 2013
The Hateful Eight, reż. Q. Tarantino, 2015
La corrispondenza (Correspondence), reż. G. Tornatore, 2016
Instrumentalne:
orkiestrowe i na instrument/y solo z orkiestrą:
I Koncert na orkiestrę, 1957
II Koncert na flet, wiolonczelę i orkiestrę, 1985
III Koncert na gitarę, marimbę i orkiestrę smyczkową, 1991
UT na trąbkę, perkusję i orkiestrę smyczkową, 1991
Braevissimo I, II, III na kontrabas i orkiestrę smyczkową, 1993–94
IV Koncert na organy, 2 trąbki, 2 puzony i orkiestrę, 1993
Notturno e passacaglia per Cervara na flet, obój, klarnet, fortepian i instrumenty smyczkowe, 1998
Immobile nr 2 na harmonijkę ustną i 12 instrumentów smyczkowych, 2001
Varianti per Ballista Antonio e Canino Bruno na 2 fortepiany i orkiestrę, 2017
kameralne:
3 studi na flet, klarnet i fagot, 1958
Distanze na skrzypce, wiolonczelę i fortepian, 1958
Musica per 11 violini 1958
Sekstet smyczkowy 1962
Trio fortepianowe 1962
Totem secondo na 5 fagotów i 2 kontrafagoty, 1981
Fluidi na 10 instrumentów, 1988
Specchi na klarnet, obój, fagot, róg i fortepian, 1989
Frammenti di giochi na wiolonczelę i harfę, 1990
Esercizi na 10 instrumentów smyczkowych, 1993
Blitz I, II, III na 2 trąbki, róg, puzon i tubę, 1995, także wersja na 4 saksofony
A L.P. 1928 na kwartet smyczkowy, 1996
Scherzo na skrzypce i fortepian, 1996
Ipotesi na klarnet i fortepian, 1996
Il sogno di un uomo ridicolo na skrzypce i fortepian, 1997
S.O.S. (suonare o suonare) na róg, trąbkę i puzon, 1998
Metamorfosi di Violetta na klarnet i kwartet smyczkowy, 2001
Vivo na trio smyczkowe, 2001
Notturno e passacaglia na klarnet, skrzypce i fortepian, 2001, wersja na saksofon i fortepian, 2011
Geometrie ricercate na 8 instrumentów, 2003
solowe:
Rag in frantumi na fortepian, 1986
4 studi na fortepian, 1989
Neumi na klawesyn, 1988
Mordenti na klawesyn, 1988
Studio na kontrabas, 1989
Riflessi na wiolonczelę, 1989–90
Elegia per Egisto na skrzypce, 1993
Come un’onda na saksofon, 2005
Frop na fortepian na 4 ręce, 2005
Monodia na wiolonczelę, 2009
Wokalne:
chóralne a cappella:
Il silenzio, il gioco, la memoria na chór dziecięcy, sł. S. Miceli, 1994
Bambini del mondo na chór, 1979
Questo è un testo senza testo na chór dziecięcy, 1991
Echi na chór żeński lub męski i wiolonczelę ad libitum, 1988
Amen na 6 chórów, 1998
Wokalno-instrumentalne:
Caput Coctu Show na baryton i zespół kameralny, sł. P.P. Pasolini, 1970
Gestazione, kantata na głos żeński i orkiestrę, sł. E. Giovannini, 1980
Frammenti di Eros, kantata na sopran, fortepian i orkiestrę, sł. S. Miceli, 1985
Cantata per l’Europa na sopran, 2 recytatorów, chór i orkiestrę, 1988
4 anamorfosi latine na 4 głosy i orkiestrę, sł. S. Miceli, 1990
Una Via Crucis: I Stazione na chór podwójny i małą orkiestrę, IX Stazione na głos recytujący, tenor, baryton i orkiestrę, XIII Stazione na sopran, chór i orkiestrę, V Stazione na kontralt i orkiestrę, sł. S. Miceli, 1991–92
Epitaffi sparsi na sopran i fortepian/sopran, fortepian, klarnet, altówkę, kontrabas i perkusję, sł. S. Miceli, 1993
Vidi aquam na sopran i małą orkiestrę, 1993
Due pezzi sacri na chór i orkiestrę, 1995
Ave regina coelorum na chór i zespół instrumentalny, 1995
Coprirlo di fiori e bandiere na sopran, klarnet, skrzypce i wiolonczelę, sł. A. Gatto, 1995
Passaggio secondo na głos recytujący i orkiestrę, sł. A. Ginsberg, 1996
Ode na sopran, męski głos recytujący i orkiestrę, sł. G. Bonaviri, 1999
Il pane spezzato na 12 głosów, instrumenty dęte i orkiestra smyczkowa ad libitum, tekst liturgiczny, 1999
Per i bambini morti di mafia na sopran, baryton, 2 głosy recytujące i 6 intrumentów, sł. L. Violante, 1999
Flash na 4 głosy, sł. E. Sanguineti, 1996, 2. wersja na 8 głosów i kwartet smyczkowy, sł. S. Benni, S. Miceli, E. Sanguineti i anonimowe, 2000
Abenddämmerung na sopran/mezzosopran, skrzypce, wiolonczelę i fortepian, sł. H. Heine, 2000
Se questo è un uomo na sopran, głos recytujący, skrzypce solo i zespół smyczkowy, sł. P. Levi, 2001
Neodiscanto głos recytujący, fortepian i perkusję, sł. S. Miceli, 2004
Vuoto d’anima piena, kantata na flet, chór i orkiestrę, sł. F. De Melis, 2008
Missa Papae Francisi na chór podwójny, orkiestrę i organy, 2015
Sceniczne:
Requiem per un destino, akcja choreograficzna na chór i orkiestrę, 1966, wyk. RAI TV 1967
Partenope. Musica per la sirena di Napoli, opera, libretto G. Barbieri i S. Cappelletto, wyst. Palermo 1998
Z elektroniką:
Suoni per Dino na altówkę i 2 taśmy, 1969
Cadenza na flet i taśmę, 1988
Ombra di lontana presenza na altówkę, orkiestrę smyczkową i taśmę, 1997
Musica per una fine na chór, orkiestrę i taśmę, sł. P.P. Pasolini, 1998
Voci dal silenzio na głos recytujący, chór, chór z taśmy i orkiestrę, 2002
Praca:
E. Morricone, S. Miceli Comporre per il cinema. Teoria e prassi della musica nel film, Rzym 2001, wyd. w języku angielskim, Lanham 2013.