logotypes-ue_ENG

Méhul, Etienne Nicolas

Biogram i literatura

Méhul [mɛ´ül] Etienne Nicolas, *22 VI 1763 Givet (Ardeny), †18 X 1817 Paryż, francuski kompozytor. Muzyki uczył się początkowo u miejscowych organistów w Givet; w 1778 lub 1779 przybył do Paryża, gdzie podjął naukę u J.F. Edelmanna. Z tych czasów pochodzą pierwsze próby kompozytorskie Méhula – 2 zeszyty sonat na klawesyn lub fortepian i oda (zaginiona) z tekstem religijnym wykonana w ramach Concert spirituel w 1782. W 1785 Méhul został członkiem elitarnego Société des Enfants d’Apollon, co ułatwiło mu nawiązanie kontaktów w paryskim środowisku muzycznym. Prawdziwy sukces, a po pewnym czasie europejską sławę, przyniosło mu wystawienie opery Euphrosine, w której nawiązał do tradycji francuskiej opery komicznej, zapoczątkowanej przez A.-E.-M. Grétry’ego i N.M. Dalayraca. Od tego dzieła rozpoczęła się wieloletnia współpraca Méhula z librecistą F.-B. Hoffmanem. Wydarzenia rewolucji utrudniły wystawienie kolejnej opery ich autorstwa pt. Adrien. Inne opery wystawiane w Théâtre Favart (później Opéra-Comique) w latach 90. – Stratonice, Mélidore et Phrosine, Ariodant – utrwaliły pozycję Méhula w francuskim świecie muzycznym. Popularność w szerokich kręgach społecznych przyniosły mu liczne pieśni i chóry do tekstów M.-J. Chéniera, członka Konwencji Narodowej, tematycznie związane z rewolucją, a nawet agitacyjne, komponowane niejednokrotnie na zamówienia rządowe. W 1795 Méhul otrzymał stanowisko jednego z pięciu inspektorów w nowo otwartym Conservatoire National de Musique; został także desygnowany przez rząd na członka Institut de France. W okresie konsulatu i cesarstwa Méhul był obok J.-F. Le Sueura najwyżej cenionym przez Napoleona twórcą muzycznym, m.in. dzięki operze La prise du pont de Lodi, opiewającej klęskę Austriaków (1796). Zwycięstwo Napoleona pod Marengo (1800) oraz rocznicę zburzenia Bastylii uczcił Méhul zamówioną przez cesarza monumentalną kantatą Chant national du 14 juillet 1800, wykonaną w Pałacu Inwalidów. W 1804 został jednym z pierwszych kawalerów Legii Honorowej. Jednak powstałe w tych latach opery komiczne Méhula (jedną z nich pt. L’Irato Méhul dedykował pierwszemu konsulowi) nie odnosiły tak wielkich sukcesów jak poprzednie dzieła. Opera Joseph cieszyła się większym powodzeniem w Niemczech niż we Francji, chociaż w 1810 Méhul otrzymał za nią z rąk Napoleona nagrodę ufundowaną dla twórcy najlepszego dzieła wystawionego na scenie Opéra-Comique w minionym 10-leciu. Małżeństwo Napoleona z Marią Ludwiką oraz narodziny ich syna uczcił Méhul kolejnymi kantatami oraz operą Les troubadours, której jednak nie udało mu się wystawić. Po 1810 pomimo protekcji cesarza znaczenie Méhula zaczęło stopniowo słabnąć, co wyraziło się m.in. w scysjach z zespołami wykonawczymi opery w Paryżu podczas przygotowań do premiery Les amazones. Postępująca gruźlica skłoniła go w końcu do rezygnacji z komponowania muzyki dramatycznej, chociaż w 1813 napisał jeszcze 2 opery komiczne: Le prince troubadour oraz La journée aux aventures, która przyniosła mu długo oczekiwany, choć przejściowy sukces. Po upadku Napoleona wszystkie swoje siły Méhul zaangażował w walkę o konserwatorium, które – jako twór okresu rewolucji – nowa władza zamierzała rozwiązać. Ostatecznie uczelnia została zredukowana do rozmiarów i miana „Ecole de musique”, zaś Méhul mianowany został „surintendant honoraire de la musique du Roi”. Jednym z ostatnich dzieł Méhula była kantata skomponowana dla uczczenia powrotu Burbonów na tron (1816).

Méhul uważany jest za najwybitniejszego francuskiego kompozytora operowego okresu rewolucji. Przewyższał J.-F. Le Sueura i L. Cherubiniego stopniem nowatorstwa w zakresie struktury dramatycznej swoich oper, a także użytych do jej realizacji środków muzycznych, przede wszystkim harmonicznych i orkiestrowych. Szczególnym radykalizmem odznaczają się jego dzieła skomponowane w latach 90. Nawiązując do reformy opery dokonanej przez Glucka Méhul stawiał na pierwszym planie walory dramatyczne, zarówno w operach komicznych, z którymi wiązały się jego największe sukcesy, jak i poważnych, określanych niekiedy mianem opery heroicznej lub dramatu lirycznego. W doborze wątków literackich zaznacza się w operach Méhula typowa dla wczesnego romantyzmu predylekcja do tematyki rycerskiej, bajeczno-legendarnej, historycznej (epoka średniowiecza), a także rewolucyjnej.

Efektem współpracy Méhula z F.-B. Hoffmanem były libretta konstruowane raczej na wzór dramatów z dialogami mówionymi niż librett tradycyjnych. Tekst słowny „numerów” muzycznych, w dotychczasowych francuskich operach komicznych najczęściej o charakterze ubocznym i treści oderwanej od akcji dramatycznej, stał się w dziełach Méhula jej integralną częścią, a nieraz pełnił nawet rolę wiodącą. W partiach wokalnych Méhul niejednokrotnie rezygnował z gładkiej i efektownej kantyleny na rzecz melodyki deklamacyjnej, lepiej oddającej ładunek emocjonalny tekstu (np. w duecie Gardez-vous de la jalousie z 2. aktu Euphrosine). W niektórych uzasadnionych dramaturgicznie przypadkach stosował świadomie styl niemelodyczny, przesuwając punkt ciężkości ekspresji muzycznej na rejestr i barwę głosu, rytm, harmonię czy dynamikę. Starannie skomponowana partia orkiestrowa pozwoliła Méhulowi stwarzać odpowiednią dla każdego podejmowanego tematu aurę dźwiękową; z myślą o niepowtarzalnym klimacie oraz o określonych pozamuzycznych skojarzeniach używał Méhul instrumentów nietypowych dla ówczesnej orkiestry operowej (harfa, serpent, tuba curva). Jego nowatorstwo w zakresie instrumentacji polegało jednak przede wszystkim na naruszaniu przyjętych powszechnie proporcji dźwięk, w brzmieniu orkiestry oraz usamodzielnianiu poszczególnych grup instrumentów. Doceniał walory kolorystyczne instrumentów rejestru tenorowego (róg, altówka, wiolonczela); w operze Uthal grupą wiodącą uczynił zamiast skrzypiec altówki, które w połączeniu z dominującymi głosami męskimi dały w efekcie mglisty i ciemny koloryt, odpowiedni dla preromantycznej, osjanicznej tematyki. Zastosowana w uwerturze do Les deux aveugles de Tolède gra col legno jest jednym z pierwszych przypadków użycia tego rodzaju artykulacji w grze zespołowej. Dla zilustrowania akcji, np. sceny polowania w operze Le jeune Henri, stosował Méhul krótkie sola rogów lub trąbek w funkcji sygnałów; tym samym instrument powierzał długie miękko wybrzmiewające dźwięki i akordy, zaś w modlitwie Dieu d’Israël w operze Joseph orkiestrę ograniczył do instrumentów dętych blaszanych. W zależności od sytuacji scenicznej (np. w scenach burzy) Méhul eksponował współbrzmienia dysonansowe, które czasami pozostawiał bez rozwiązania. Wprowadzał także motywy przewodnie (przypominające), które służyły ujawnianiu skrywanych przez bohaterów uczuć i emocji, np. zazdrości czy miłości (Euphrosine, Mélidore et Phrosine, Ariodant). Ustanawiał niekiedy nadrzędne tonacje dla całego dzieła lub aktu (np. D-dur i d-moll w Mélidore et Phrosine). W architektonice oper Méhula wyraźne jest dążenie do rozbudowywania scen zespołowych i finałów, co z wyjątkiem dzieł Grétry’ego było we Francji w latach 90. zjawiskiem niezwykłym. Kwartet z opery Stratonice, ze swą znakomicie przeprowadzoną w partiach wokalnych charakterystyką postaci, symfonicznym stylem, efektowną orkiestracją, symboliką motywiczną i precyzyjnie zrealizowaną formą ronda, stał się dla wielu kompozytorów XIX w. wzorem zwięzłości i ekspresji operowej. W opartej na wątku biblijnym operze Joseph przewaga ansambli i chórów (w rodzaju antycznych hymnów) nad partiami solowymi (w operze tej nie ma postaci kobiecych) oraz stosunkowo statyczna akcja sprawiają, iż dzieło to zbliża się do gatunku oratorium.

Méhul cieszył się uznaniem wśród swych współczesnych (Cherubini dedykował mu partyturę opery Médée). Działalność pedagogiczna (do uczniów Méhula należeli m.in. F. Hérold i F. Halévy) i twórczość Méhula (obecnie zapomniana) wywarły znaczny wpływ na następne pokolenie twórców francuskich (np. F.A. Boieldieu, H.-M. Bertona, H. Berlioza) i innych działających we Francji (G. Spontini, G. Meyerbeer), a także niemieckich (Beethoven, Weber, Mendelssohn, Wagner).

Literatura: H. Berlioz Les soirées de l’orchestre, Paryż 1853, przedr. 1968, tłum. angielskie 1956, przedr. 1973; P.A. Vieillard Méhul, sa vie et ses oeuvres, Paryż 1859; A. Pougin Méhul. Sa vie, son génie, son caractère, Paryż 1889, 2. wyd. 1893, przedr. Genewa 1973; C. Pierre Les hymnes et chansons de la Révolution française, Paryż 1904; R. Brancour Méhul, Paryż 1912; H. Strobel Die Opern von E.N. Méhul, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” VI, 1923/24; G. de Saint-Foix Les premiers pianistes parisiens. Les six sonates de Méhul, „La Revue Musicale” VII, 1925; A.L. Ringer A French Symphonist at the Time of Beethoven. E.N. Méhul, „The Musical Quarterly” XXXVII, 1951; M.D. Grace Méhul’s „Ariodant” and the Early Leitmotif, w ks. pam. A. Seaya, Colorado Springs 1982; M.E.C. Bartlet A Newly Discovered Opera for Napoleon, „Acta Musicologica” LVI, 1984; G. Buschmeier Die Entwicklung von Arie und Szene in der französischen Oper von Gluck bis Spontini, Tutzing 1991; M.E.C. Bartlet E.N. Méhul and Opera, «Studien zur französischen Oper des XIX Jahrhunderts» III, Saarbrücken 1992; M.E.C. Bartlet The New Repertory of the Opéra during the Reign of Terror. Revolutionary Rhetoric and Operatic Consequences, w: Music and the French Revolution, red. M. Boyd, Cambridge 1992.

Kompozycje i edycje

Kompozycje:

Sceniczne:

(w wykazie pominięto 4 zaginione opery oraz 2 zachowane fragmentarycznie)

Euphrosine ou Le tyran corrigé, comédie mise en musique, 5-akt., libretto F.-B. Hoffman, prapremiera Paryż 4 IX 1790

Cora (początkowo Alonzo et Cora), opera, 4-akt., libretto Valadier wg Les Incas J.F. Marmontela, prapremiera Paryż 15 II 1791

Stratonice, comédie-héroïque, 1-akt., libretto F.-B. Hoffman, prapremiera Paryż 3 V 1792

Le jeune sage et le vieux fou, comédie mêlée de musique, 1-akt., libretto F.-B. Hoffman, prapremiera Paryż 28 III 1793

Horatius Coclès, opera, 1-akt., libretto A.V. Arnault, prapremiera Paryż 18 II 1794

Mélidore et Phrosine, drame lyrique, 3-akt., libretto A.V. Arnault i G.M.J.B. Legouvé, prapremiera Paryż 6 V 1794

Doria ou La tyrannie détruite, opéra héroïque, 3-akt., libretto G.M.J.B. Legouvé, prapremiera Paryż 12 III 1795

La Caverne, comédie mise en musique, 3-akt., libretto N.J. Forgeot wg A.R. Lesage’a, prapremiera Paryż 5 XII 1795

Le Jeune Henri, drame lyrique, 2-akt., libretto J.N. Bouilly, prapremiera Paryż 1 V 1797

La prise du pont de Lodi, fait historique, 1-akt., libretto E.J.B. Delrieu, prapremiera Paryż 15 XII 1797

Adrien, opera, 3-akt., libretto F.-B. Hoffman wg P. Metastasia, prapremiera Paryż 4 VI 1799

Ariodant, drame mêlée de musique, 3-akt., libretto F.-B. Hoffman wg L. Ariosta, prapremiera Paryż 11 X 1799

Epicure, z L. Cherubinim, opera, 3-akt., 2. wersja 2-akt., libretto C.A. Demoustier, prapremiera Paryż 14 III 1800

Bion, comédie mêlée de musique, 1-akt., libretto F.-B. Hoffman, prapremiera Paryż 27 XII 1800

L’Irato ou L’Emporté, comédie-parade, 1-akt., libretto B.J. Marsollier, prapremiera Paryż 17 II 1801

Une Folie, comédie mêlée de chant, 2-akt., libretto J.N. Bouilly, prapremiera Paryż 5 IV 1802

Le trésor supposé ou Le danger d’écouter aux portes, comédie mêlée de musique, 1-akt., libretto F.-B. Hoffman, prapremiera Paryż 29 VII 1802

Joanna, opera, 2-akt., libretto B.J. Marsollier, prapremiera Paryż 23 XI 1802

Héléna, opera, 3-akt., libretto J.N. Bouilly, prapremiera Paryż 1 III 1803

Le baiser et la quittance ou Une aventure de garnison, z F.A. Boieldieu, R. Kreutzerem i inni, opéra-bouffon, 3-akt., libretto L.B. Picard, C. de Longchamps, J.M.A.M. Dieulafoi, prapremiera Paryż 18 VI 1803

L’heureux malgré lui, opéra-bouffon, 2-akt., libretto C.G. d’A. de Saint-Just, prapremiera Paryż 29 XII 1803

Les deux aveugles de Tolède, opéra comique, 1-akt., libretto B.J. Marsollier, prapremiera Paryż 28 I 1806

Uthal, opera, 1-akt., libretto J.M.B.B. de Saint-Victor, prapremiera Paryż 17 V 1806

Gabrielle d’Estrées ou Les amours d’Henri IV, opera, 3-akt., libretto C.G. d’A. de Saint-Just, prapremiera Paryż 25 VI 1806

Joseph, drame mêlée de chant, 3-akt., libretto A. Duval, prapremiera Paryż 17 II 1807

Les amazones ou La fondation de Thèbes, opera, 3-akt., libretto V.J.E. de Jouy, prapremiera Paryż 17 XII 1811

Le prince troubadour, opéra comique, 1-akt., libretto A. Duval, prapremiera Paryż 24 V 1813

L’oriflamme, z H.-M. Bertonem, R. Kreutzerem i F. Paerem, opera, 1-akt., libretto C.G. Etienne, L.P. Baour-Lormian, prapremiera Paryż 1 II 1814

La journée aux aventures, opéra comique, 3-akt., libretto P.D.A. Chapelle, L. Mézières-Miot, prapremiera Paryż 16 XI 1816

Valentine de Milan, drame lyrique, 3-akt., ukończona przez L.J. Daussoigne-Méhula, libretto J.N. Bouilly, prapremiera Paryż 28 XI 1822

balety:

Le Jugement de Pâris, z muzyką Glucka, Haydna, R. Kreutzera, I. Pleyela i innych, 3-akt., libretto P.G. Gardel, prapremiera 5 III 1793

La Dansomanie, z muzyką Mozarta i innych, 2-akt., libretto P.G. Gardel, prapremiera 14 VI 1800

Daphnis et Pandrose, z muzyką F. Devienne’a, V.A. Duvernoy, Glucka, Haydna i innych, 2-akt., libretto P.G. Gardel, prapremiera 14 I 1803

Persée et Andromède, z muzyką Haydna, F. Paera i D. Steibelta, 3-akt., libretto P.G. Gardel, prapremiera 8 VI 1810

muzyka teatralna:

Timoléon M.-J. Chéniera, prapremiera 11 IX 1794

Les Hussites ou Le siège de Naumbourg A. Duvala, prapremiera 14 VI 1804, zaginiona

Wokalno-instrumentalne:

Hymne à la raison na 3 głosy solowe, chór i orkiestrę, sł. M.-J. Chénier, 1793

Le Chant du départ na chór i orkiestrę dętą, sł. M.-J. Chénier, 1794

Chant national du 14 juillet 1800 na głosy solowe, 3 chóry, 2 harfy, róg solo i 2 orkiestry, sł. L.J.P. Fontanes, 1800

Messe solennelle na głosy solowe, chór i organy (prawdopodobnie na koronację Napoleona), 1804 (?)

Chant du retour pour la Grande Armée na chór i 4 rogi, sł. A.-V. Arnault, 1808

O doux printemps na chór i orkiestrę, sł. A.-V. Arnault (na cześć małżeństwa Napoleona z Marią Ludwiką), 1810

liczne pieśni solowe z towarzyszeniem fortepianu lub harfy

Instrumentalne:

I Symfonia g-moll, wyk. 1809

II Symfonia D-dur, wyk. 1809

III Symfonia C-dur, wyk. 1809

IV Symfonia E-dur, wyk. 1810

V Symfonia A-dur (nieukończona)

Uwertura na instrumenty dęte, wyk. 1793

Ouverture „burlesque” na fortepian, skrzypce, 3 mirlitony, trąbkę i perkusję, wyk. 1794

utwory na instrumenty klawiszowe

 

Edycje:

Euphrosine, Ariodant, Uthal, Joseph, «Early Romantic Opera», t. 38–61, Nowy Jork 1977