Marcabru

Marcabru [markabr'ü], Marcabrun, Panperdut, *ok. 1100, †ok. 1150, francuski trubadur najstarszej generacji. Prawdopodobnie pochodził z Gaskonii, o czym świadczą niektóre właściwości jego języka poetyckiego. Nieliczne wiadomości o życiu Marcabru zawarte są w jego poematach oraz w tzw. vidas – biografiach w języku prowansalskim z XIII i XIV w. Według jednej z nich Marcabru był podrzutkiem (stąd przydomek Panperdut – darmozjad) wychowanym przez bogatego szlachcica Aldrica de Vilar; sam trubadur w ostatniej zwrotce Dirai vos senes doptansa określa się jako Marcabrun, syn Marcabruny, wpisując to miano również w strofy innych poematów, co ułatwia ich identyfikację. Według vida Marcabru był uczniem działającego w tym samym czasie trubadura Cercamona, lecz nie zostało to potwierdzone przez późniejszych badaczy, którzy twierdzą, że łączyły ich tylko kontakty przyjacielskie. Z najwcześniej datowanej pieśni Assatz m’es bel wynika, że od 1128 Marcabru przebywał na dworze Wilhelma X, władcy Akwitanii, gdzie jako oficjalny poeta sławił jego zalety i działalność polityczną. Po śmierci Wilhelma X (1137) Marcabru nie znalazł już tak hojnego protektora; po krótkich pobytach na małych dworach w Akwitanii i daremnych zabiegach o uzyskanie mecenatu króla Francji Ludwika VII udał się do Hiszpanii. Początkowo zatrzymał się na dworze w Marláas, następnie szukał możliwości ustabilizowania się w Portugalii, wreszcie został zatrudniony przez Alfonsa II, króla Kastylii, od 1135 cesarza Hiszpanii. Przekraczając Pireneje Marcabru przyczynił się do upowszechnienia twórczości trubadurów poza granicami Francji, zapoczątkował podróże artystyczne poetów i muzyków prowansalskich w kierunku południowym i ich powiązania z dworami kastylijskimi.

Marcabru – wybitny poeta – uchodzi za jednego z twórców hermetycznej poezji zwanej trobar clus, w której nagromadzenie metafor, alegorii, aluzji i cytatów zaciemnia sens poematu, i którą cechuje skomplikowana struktura formalna: różnorodność budowy stroficznej, układów metrycznych i bogactwo wprowadzanych rymów. Nie uznawał kultu kobiety idealizowanej w ówczesnej tradycji rycerskiej, prowadząc w swych poematach dysputę ze sztuczną, konwencjonalną i obłudną – zdaniem Marcabru – koncepcją l’amour courtois, w odróżnieniu od prawdziwej, szczerej miłości (fin’amors), którą opisywał realistycznie i niekiedy dosadnie. Objawiał tendencje moralizatorskie i satyryczne, operując często językiem szorstkim i zjadliwym, tępił hipokryzję społeczną. Pozostawił dużą ilość sirventes, kilka pieśni miłosnych, 2 pastourelles, 2 pieśni krzyżowe i tenço.

Z 43 przypisywanych mu pieśni tylko 4 zachowały się z notacją muzyczną; ich melodie odznaczają się prostotą świadczącą o talencie autora. Spośród tych pieśni najstarsza znana nam pastourelle L’autrier, jost' una sebissa opiera się na zasadzie powtarzalności dwóch pierwszych fraz melodycznych. Pozostałe 3 utwory reprezentują oda continua, wymienioną w traktacie Dantego De vulgari eloquentia jako rodzaj pieśni bez stałej zasady formotwórczej. Są to: Pax! in nomine Domini nawołująca do wojny z mahometanami w Hiszpanii i wskazująca na znaczenie trubadurów w ówczesnym świecie, Dirai vos senes doptansa – pieśń moralizatorska z elementami biograficznymi oraz Bel m’es quan son li frug madur, stanowiąca model pieśni dla minnesingera Heinrica van Veldeke Di titdi is erclaret wale. Ostatnim utworem Marcabru jest pieśń Cortezamen voill comensar (1147–48) poświęcona drugiej wyprawie krzyżowej i dedykowana współczesnemu Marcabru wybitnemu trubadurowi Jaufré Rudelowi, prawdopodobnie uczestniczącemu w tej wyprawie.

Literatura: K. Vossler Der Troubadour Marcabru und die Anfänge des gekünstelten Stils, Monachium 1913; A. Franz Über den Troubadour Marcabru, Marburg 1914; P. Boissonade Les personnages et les événements de l’histoire d’Allemagne, de France et d’Espagne dans l’oeuvre de Marcabru (1129–1150), «Romania» XLVIII, 1922; A. Pillet, H. Carstens Bibliographie der Troubadours, Halle 1933; H. Spanke Untersuchungen über die Ursprünge des romanischen Minnesangs, II: Marcabrustudien, «Abhandlungen der Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, Philologisch-historische Klasse» III, Getynga 1940; J. Boutière, A.H. Schutz Biographies des troubadours, Paryż 1950, poszerz. 2. wyd. 1964; F. Pirot Bibliographie commentée du troubadour Marcabru, «Le moyen âge» XXII, 1967; A. Roncaglia Trobar clus. Discussione aperta, «Cultura neolatina» XXIX, 1969; L.M. Paterson Troubadours and Eloquence, Oksford 1975; L.T Topsfield Troubadours and Love, Cambridge 1975; G.M. Cropp L’expression de la générosité chez les troubadours oraz D. Nelson Critical Position in Marcabru From Christian Misogynist to Spokesman for fin’amours, w: Studia Occitanica in memoriam Paul Remy, t. 2, Kalamazoo 1986; R.N.B. Goggard Eugenius of Toledo and Marbod of Rennes in Marcabru’s Poir la fuoilla, «Medium Aevum» LVII, 1988; J. Gruber Porque trobar en que jaz entendimento, w: Zur Bedeutung von „trobar natural” bei Marcabru und Alfons dem Weisen, księga pamiątkowa J.M. Piel, red. D. Kremer, Tybinga 1988.