Macpherson, James

Macpherson [m^ekf’϶:^rsn] James, *27 X 1736 Ruthven (Inverness), †17 II 1796 Belville (Inverness), szkocki poeta. Syn ubogiego farmera, kształcił się na uniwersytecie w Aberdeen i w Edynburgu. Po niepowodzeniu pierwszego tomiku wierszy The Highlander (1758) wydał Fragments of Ancient Poetry, Collected in the Highlands of Scotland, and Translated from the Gaelic or Erse Language (1760) zawierające 16 pieśni osjanicznych. Twierdził, iż jest to wierne tłumaczenie poezji Osjana, celtyckiego barda, żyjącego w III w. Zachęcony ogromnym powodzeniem książki, udał się w góry Szkocji, spisując wiersze wygłaszane przez ludowych recytatorów i zbierając rękopisy średniowiecznych bardów; pokłosiem wyprawy były kolejne utwory: Fingal (1762) i Temora (1763). Pełne wydanie wszystkich poematów ukazało się w 1765 jako The Poems of Ossian. Romantyczno-sentymentalne opowieści stały się wielką sensacją; zwłaszcza w Szkocji odkrycie skarbca dawnej kultury narodowej wzbudziło entuzjazm. Poezję osjaniczną cechuje atmosfera melancholii, tęsknoty za dawnymi czasami, kiedy ceniono męstwo, lojalność, sławę, a otoczone szacunkiem duchy zmarłych stale towarzyszyły żywym. The Poems of Ossian (w literaturze polskiej występujące pt. Pieśni Osjana) pisane są prozą poetycką, stylem nawiązują do poetyki biblijnej i homeryckiej. Prosta składnia ma sugerować archaizm języka. Autentyczność poematów kwestionowana była niemal od początku, zwłaszcza w Anglii. Macpherson nigdy nie przedstawił oryginalnych rękopisów, które rzekomo posiadał. Prawdopodobnie poeta w dowolny sposób połączył fragmenty celtyckich tekstów, przeplatanych własną poezją. Sprawa ta do dzisiaj nie została ostatecznie wyjaśniona. Wśród pozostałych utworów Macphersona znajdują się m.in.: przekład prozą Iliady (1773) i historia Wielkiej Brytanii (1775).

Sława Pieśni Osjana rozprzestrzeniła się na kontynent, podziwiali je Klopstock i Schiller, a Goethe nawet cytował w Cierpieniach młodego Wertera. W Polsce patriotyczne i emocjonalne wątki poezji osjanicznej przejęte zostały głównie przez Puławy, które po 1796 roku z ośrodka literackiego i kulturalnego przekształciły się w miejsce będące symbolem polskości i patriotyzmu. Wzrosło zainteresowanie przeszłością historyczną i kult bohaterów narodowych, natomiast poezja osjaniczna stała się pomocą w konstrukcji wątków, tworzeniu scenerii, kreacji postaci barda (Bard Polski 1795 A. Czartoryskiego). Wyraźne jej wpływy widać także w dumach: m.in. Dumie Lukierdy, czyli Luidgardy (1782) Karpińskiego oraz Dumie o Żółkiewskim (1786) i Dumie o Stefanie Batorym (1788) Niemcewicza. Muzyczne opracowania dumy w postaci zwrotkowej pieśni epickiej stanowiły wstępne stadium romantycznej ballady (Elsner, Kurpiński). Muzyka do Śpiewów historycznych Niemcewicza powstała wkrótce po napisaniu poezji (Lessel, Kurpiński, Szymanowska), ale traktowana była jako element wtórny w stosunku do treści, z czego wynika pewna jednolitość stylu, przejawiająca się w melodyce opartej na kilku schematach metrorytmicznych i operującej szablonowymi zwrotami kadencyjnymi oraz marszowym metrum.

Pieśni Osjana (w niemieckim przekładzie) zafascynowały młodego Schuberta, który napisał 9 pieśni do tych tekstów (1815–16). Można wyróżnić dwie odmiany jego pieśni osjanowskich: typ recytatywno-rapsodyczny (np. Kolmas Klage, Die Nacht) i typ pieśniowy (Ossians Lied nach dem Falle Nathos, Das Mädchen von Inistore).

Edycje: The Poems of Ossian, Translated by J. Macpherson, Esq. with Dissertations on the Aera and Poems of Ossian and Dr Blair’s Critical Dissertation, Londyn 1773, Boston 1851, Lipsk 1874; M. Laing The Poems of Ossian, wyd. krytyczne, Londyn 1805; Pieśni Osjana, syna Fingala …, tłum. I. Krasicki, Lwów 1792; Pieśni Osjana. Pisma Selmskie, w: F. Kniaźnin Dzieła, t. 5 i 6, Warszawa 1828–29; Pieśni Osjana, w: S. Goszczyński Pisma, t. 2 i 3, Lwów 1838 oraz «Biblioteka Narodowa» II 202, Wrocław 1980 (weryfikacja przekł. i oprac. J. Strzetelski).

Literatura: T.B. Saunders The Life and Letters of James Macpherson, Londyn 1894; A. Nutt Ossian and Ossianic Literature, Londyn 1899; M. Szyjkowski Ossyan w Polsce na tle genezy romantycznego ruchu, Kraków 1912; D.S. Thomson The Gaelic Sources of the Poems of Ossian, Edynburg 1952.