Łobaczewska, Stefania

Łobaczewska Stefania, z d. Festenburg, *31 VII 1888 Lwów, †16 I 1963 Kraków, polska muzykolog. Była córką lekarza Gerarda de Festenburg (z pochodzenia Belga) i Heleny z Sawickich (z rodziny ormiańskiej). Naukę w zakresie ogólnym pobierała prywatnie, do 1914 uczyła się gry na fortepianie u V. Kurza w konserwatorium we Lwowie. Muzykologię studiowała jako wolna słuchaczka: w latach 1912–14 na uniwersytecie we Lwowie u A. Chybińskiego, w latach 1914–18 w Wiedniu u G. Adlera, od 1925 ponownie we Lwowie; tamże w 1929 — po zdaniu matury — uzyskała dyplom magistra muzykologii, w 1930 stopień doktora na podstawie pracy o harmonice Debussy’ego. Od 1931 do 1939 wykładała historię muzyki w konserwatorium we Lwowie. W 1911 opublikowała swój pierwszy artykuł, w 1938 ukazała się jej pierwsza książka Ogólny zarys estetyki muzycznej. W latach międzywojennych współpracowała z wielu czasopismami muzycznymi i kulturalno-społecznymi, była stałą recenzentką muzyczną „Gazety Lwowskiej”; działała w Polskiej Sekcji SIMC we Lwowie, często podróżowała za granicę, utrzymywała kontakty z wielu artystami, m.in. z K. Szymanowskim i jego siostrami. Pierwsze lata II wojny światowej spędziła we Lwowie, od 1939 do 1941 uczyła historii i teorii muzyki w konserwatorium ukraińskim. Po wejściu wojsk hitlerowskich do Lwowa musiała opuścić swe rodzinne miasto, przebywała w Łańcucie, Rudniku n. Sanem oraz w domu Iwaszkiewiczów w Stawiskach k. Warszawy. W 1944 zamieszkała na stałe w Krakowie, gdzie w 1945 współorganizowała PWSM, w której podjęła działalność pedagogiczną i pełniła funkcje: rektora (1952–55), prorektora (1955–57), dziekana Wydziału I — kompozycji, teorii i dyrygentury (1946–49), kierownika Katedry Teorii Muzyki (1957–62). Po habilitacji w 1949 na uniwersytecie w Poznaniu Łobaczewska została zatrudniona w 1951 jako docent w Katedrze Historii i Teorii Muzyki UJ, którą kierowała od 1954 do końca życia; tamże w 1954 uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego, w 1959 — profesora zwyczajnego; w latach 1958–59 była prodziekanem Wydziału Filozoficzno-Historycznego UJ. W krakowskim okresie życia Łobaczewskiej powstały jej główne dzieła naukowe. Łobaczewska współpracowała blisko z PWM, podejmując prace redakcyjne i pełniąc funkcje doradcze; działała także w TIFC. Brała udział w międzynarodowych kongresach, m.in.: 1947 i 1948 — Praga, 1952 — Kopenhaga, 1953 — Berlin, Sofia, 1956 — Wiedeń, 1959 — Paryż. Była odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski; otrzymała w 1953 nagrodę państwową III st. (za monografię o Szymanowskim), w 1955 — nagrodę m. Krakowa.

Droga naukowa Łobaczewskiej nie była typowa; jej młodzieńcze zainteresowania muzyczne, wyrażające się w studiach pianistycznych i muzykologicznych, przejawiły się najpierw w intensywnej działalności recenzenckiej i publicystycznej; na łamach prasy Łobaczewska relacjonowała kongresy SIMC i życie muzyczne we Lwowie, interesowała się muzyką współczesną. Dopiero mając ponad 40 lat — po doktoracie — związała się zawodowo z muzyką jako pedagog i podjęła systematyczną pracę badawczą, stając się po II wojnie światowej znaczącą postacią w polskiej muzykologii.

Domeną poczynań naukowych Łobaczewskiej była historia i estetyka muzyczna; w obu tych dziedzinach zaznaczyła się jej skłonność do generalizowania (Ogólny zarys estetyki muzycznej, Tablice do historii muzyki…, Zarys historii form muzycznych…), jak i pedanteria analityczna (Karol Szymanowski, Style muzyczne). Jako historyk bliżej zajęła się muzyką od okresu baroku ze szczególnym uwzględnieniem muzyki romantyzmu; oprócz licznych rozpraw o Chopinie zainicjowała i prowadziła cenną, ukazującą stan muzyki polskiej w latach 1800–30 (pieśń solowa, walc fortepianowy, libretta oper) serię «Dokumentacja warszawskiego okresu życia i twórczości Fryderyka Chopina», w której publikowane były m.in. prace magisterskie napisane pod jej kierunkiem; obszerną syntezę twórczości Chopina przedstawiła w Z dziejów polskiej kultury muzycznej (t. 2). W centrum uwagi badawczej Łobaczewskiej znajdował się jednak modernizm; szczególnie interesowały ją zmiany tonalno-harmoniczne występujące w muzyce z przełomu XIX i XX w. (Debussy) oraz dodekafonia (A. Berg). Łobaczewska dokonała pierwszego pełnego opracowania muzyki kompozytorów działających w okresie Młodej Polski (Z dziejów polskiej kultury muzycznej, t. 2). Fascynowała ją twórczość Szymanowskiego, którą śledziła w latach 20. i 30. na bieżąco i omawiała w licznych rozprawach; napisana przez nią ogromna, wręcz monumentalna monografia (1950) jest pierwszą naukowo opracowaną monografią Szymanowskiego. Łobaczewska konsekwentnie zrealizowała sformułowane we wstępnym rozdziale (O zadaniach i metodzie monografii muzycznej) założenia metodyczne: opis epoki i środowiska, w którym tworzył artysta, charakterystyka jego osobowości („typu psychicznego”), rozwoju jego predyspozycji twórczych wyznaczonych „linią życia” i ujawnionych w dziele muzycznym. Praca ta ukazuje charakterystyczną dla całej twórczości Łobaczewskiej postawę badawczą: ujmowanie muzyki polskiej w kontekście muzyki europejskiej, przedstawianie dzieł muzycznych i osobowości kompozytora na tle ogólnej sytuacji kulturowo-społecznej, eksponowanie problematyki harmonicznej i architektonicznej poparte skrupulatną, drobiazgową analizą kompozycji.

Przedmiotem badań Łobaczewskiej — być może pod wpływem studiów u G. Adlera — był styl muzyczny, problem przewijający się niemal przez całą jej twórczość. Naukę o stylach muzycznych uważała Łobaczewska za część estetyki muzycznej i chociaż nie utożsamiała historii muzyki z historią stylów muzycznych, to na dzieje muzyki spoglądała poprzez pryzmat stylu i form muzycznych jako jego wyznaczników. Tej problematyce, zasygnalizowanej już w Zarysie historii form muzycznych… (1950), poświęcone jest drugie (po monografii Szymanowskiego) podstawowe dzieło Łobaczewskiej, Style muzyczne, którego nie zdążyła ukończyć. W tomie 1 przedstawiony został styl klasyczny (cz. 1) oraz od barokowego po styl wczesnego średniowiecza (cz. 2); tom 2 miał zawierać charakterystykę stylu od epoki romantyzmu po modernizm, zaś tom 3 – zagadnienia ogólne: styl historyczny, narodowy, indywidualny, gatunki muzyczne, kategorie psychologiczno-estetyczne i wartościujące. Na pojęcie stylu muzycznego — zdaniem Łobaczewskiej — składają się następujące wyznaczniki: społeczna funkcja dzieła muzycznego, jego treść i forma we wzajemnej relacji, środki warsztatowe, poprzez które treść i forma są realizowane. Wyznaczniki te rozpatrywała autorka, opisując styl muzyczny w poszczególnych epokach. Przeprowadziła także trojaką klasyfikację gatunków muzycznych, której podstawę stanowią trzy różne kryteria: 1. społeczna funkcja muzyki, 2. zastosowanie dźwięku jako „samowystarczalnego środka wyrazu lub w syntezie z innymi rodzajami sztuki”, 3. cechy materiałowe (według środków wykonawcze), fakturalne (monofonia, polifonia, homofonia) oraz strukturalne (tonalność). Praca Łobaczewskiej, będąca próbą stworzenia teorii stylu muzycznego, świadczy o szerokiej, ogólnej wiedzy autorki, a zarazem stanowi kapitalny materiał do dyskusji na tematy wciąż aktualne w muzykologii; przejawia się w niej charakterystyczna dla całej twórczości Łobaczewskiej tendencja do łączenia historii muzyki nie tylko z estetyką muzyczną, lecz także z psychologią i socjologią.

Już w Ogólnym zarysie estetyki muzycznej (1938) Łobaczewska zaprezentowała się jako zwolenniczka estetyki heteronomicznej; łącząc problematykę estetyczną z psychologią twórczości i odbioru muzyki (wrażenie, przedstawienie słuchowe, przeżycie estetyczne) wprowadziła pojęcie „treści emocjonalnej” utworu. Nawiązała zatem do XIX-wiecznej estetyki wyrazu muzycznego, ale położyła nacisk na związek owej treści z formą, operując terminologią teoretyczną Mersmanna i Kurtha; później z pozycji tzw. estetyki marksistowskiej interpretowała leninowską tezę o odzwierciedlaniu rzeczywistości w sztuce jako odzwierciedlenie „świata uczuć ludzkich” (Próba zbadania realizmu socjalistycznego…), zaś dzieło muzyczne traktowała jako „subiektywne odzwierciedlenie obiektywnej rzeczywistości” przeżyć ludzkich (Problem analizy muzykologicznej). W Stylach muzycznych treść dzieła muzycznego została określona jako „wyrażone w nim emocje oraz tematyczne i ideowe elementy, stanowiące podstawę psychologiczną tych emocji”. W konsekwencji Łobaczewska postulowała, aby analiza utworu muzycznego obejmowała zarówno badanie zawartych w nim treści emocjonalnych (zwanych także treściami wyrazowymi) i jego społeczno-ideowych uwarunkowań, jak i formy, poprzez którą owe treści są realizowane (Z zagadnień analizy muzykologicznej); wykrywanie powiązań elementów treściowych z elementami formalnymi uważała za podstawowe zadanie analizy muzykologicznej.

Łobaczewska opowiedziała się za realizmem socjalistycznym, ale już w 1954 napisała rozprawę Próba zbadania realizmu socjalistycznego… (opubl. 1956), w której jako jedyna spośród polskich muzykologów poddała krytyce dogmatyczny, postulatywny charakter tego kierunku, wulgaryzującego sztukę w imię jej przystępności dla szerokich mas odbiorców. Nie należała do czołówki apologetów realizmu socjalistycznego w latach, gdy był on doktryną panującą, ale też w zmienionej sytuacji politycznej nie potępiła go całkowicie; potraktowała realizm socjalistyczny jako zjawisko historyczne i poszukiwała dlań uzasadnienia od strony teoretycznej, wskazując na postawę ideowo-artystyczną twórców-realistów z minionych epok, tradycję sięgania po inspiracje z muzyki ludowej. Rozprawa Łobaczewskiej ilustruje przełom, jaki dokonał się w polskiej myśli muzykologicznej lat 50.; wprawdzie autorka nadal eksponowała ludowość i programowość, przeciwstawiła się jednak dewaluowaniu muzyki czysto instrumentalnej. Zwracając uwagę na wartości ponadklasowe, podkreśliła konieczność korzystania w pełni ze współczesnych zdobyczy technicznych warsztatu kompozytorskiego.

Łobaczewska była bardzo zaangażowana w dydaktykę muzyczną; żywo interesowała się reformą szkolnictwa muzycznego. We współpracy z H. Feichtem i K. Wiłkomirskim opracowała wskazówki dotyczące metodyki nauczania historii i form w szkołach muzycznych, a jej Tablice do historii muzyki… i Zarys historii form muzycznych… służyły przez wiele lat jako podręczniki. Dzięki swej wiedzy i kulturze osobistej cieszyła się uznaniem w środowisku uniwersytetu i wyższej szkoły muzycznej, czego wyrazem były powierzane jej wysokie funkcje kierownicze; studentom przekazywała dociekliwość badawczą i szeroki krąg zainteresowań humanistycznych. Psychologizujące koncepcje naukowe Łobaczewskiej nie znalazły bezpośrednich kontynuatorów, ale wpłynęły na poszerzenie zakresu przedmiotowego muzykologii i rezygnację z autonomicznego traktowania dzieła muzycznego, oddziałały inspirująco na badaczy dokonujących metodą strukturalną interpretacji muzyki, kultury muzycznej i dzieła muzycznego.

Literatura: Z. Lissa Wspomnienie o Stefanii Łobaczewskiej oraz T. Kaczyński Młoda do ostatnich dni, „Ruch Muzyczny” 1963 nr 5; L. Polony Polski kształt sporu o istotę muzyki, Kraków 1991.