Liban, Jerzy z Legnicy

Liban Jerzy z Legnicy, Georgius Libanus Legnicensis, Georgius Legnicensis, *1464 (?) Legnica, †17 XII 1550 Kraków, teoretyk muzyki, kompozytor, humanista, grecysta działający w Krakowie, syn Georgiusa, przypuszczalnie Weihraucha (niem. Weihrauch = gr. libanos). Najprawdopodobniej w semestrze zimowym 1494/95 podjął studia na uniwersytecie w Krakowie, przypuszczalnie kontynuował je w Kolonii, a od 1501 znów w Krakowie, gdzie w 1502 uzyskał stopień bakałarza, w 1511 stopień magistra artium. W 1511 i 1513 wykładał na uniwersytecie w Krakowie, objaśniając traktat Mancinellego o metryce Cycerona i Carmen Paschale Sedulisa. W 1520 podjął wykłady gramatyki greckiej, które wkrótce przerwał pod naciskiem posądzeń o szerzenie herezji. Od ok. 1506 do 1528 działał w szkole parafialnej przy kościele NMP w Krakowie początkowo jako kantor, a od 1514 – rektor; uczył greki, muzyki i zasad prozodii łacińskiej dla potrzeb recytacji tekstów liturgicznych. Był także altarystą przy kościele NMP w Krakowie. W 1528 wygłosił mowę De musicae laudibus oratio, którą opublikował w 1540 wraz z traktatem muzycznym. W 1529 lub 1530 udał się w podróż do opactwa św. Floriana k. Linzu (Austria), gdzie spędził 13 dni. Podczas podróży został uratowany przed Turkami przez Ulricha Croata (Krabata?), u którego zatrzymał się dwa dni na zamku Leiben k. Melku. Wypadki te opisał w liście do Ulricha Croata (wyd. 1535 F. Ungler wraz z mową wygłoszoną z okazji zaślubin córki Zygmunta Starego, Jadwigi z Joachimem II Hohenzollernem – In sponsalibus illustrissimi Principis Ioachimi Brandenburgensis (...) cum Serenissima Principe, virgine Hedvige); list zawiera barwny opis tych uroczystości. W tej samej publikacji została zamieszczona krótka mowa o sakramencie małżeństwa autorstwa Jana Valassiusa, prawdopodobnie ucznia Libana, któremu dedykowana jest De musicae laudibus oratio.

Liban należał do znaczniejszych postaci w środowisku intelektualnym Krakowa. Związany był z kręgiem humanistów, głównie Ślązaków, skupionych wokół możnej krakowskiej rodziny Bonerów. Pozostawał w przyjaźni z Wacławem Kolerem z Jeleniej Góry, grecystą i hebraistą, któremu zawdzięczał znajomość trzech języków starożytnych. Utrzymywał kontakt z Casparem Bornerem, rektorem uniwersytetu w Lipsku. Liban znajdował mecenasów wśród najwybitniejszych osobistości Krakowa, w osobach Piotra Tomickiego, Piotra Gamrata, Stanisława Hozjusza i Marco della Torre (prowincjała klasztoru Franciszkanów).

Dorobek Libana obejmuje 16 prac wydanych w Krakowie w latach 1522–45. Większość z nich to edycje (m.in. poemat o św. Stanisławie Filipa Kallimacha-Buonaccorsiego – ok. 1522, antologia pism greckich ojców Kościoła – 1528, Ekonomiki Pseudo-Arystotelesa z przekładem łacińskim Aretina – 1537 i in.), ponadto kazania, mowy i utwory poetyckie, m.in. krótki utwór jambiczny ku czci św. Stanisława (wyd. wraz z poematem Kallimacha ok. 1522 i dodany później do De accentuum...) i elegia na cześć F. Bonera (1538, zaginiona). Uprawiał także twórczość na pograniczu poezji i muzyki.

Traktaty muzyczne Libana w pełni odzwierciedlają zarówno jego indywidualne zainteresowania i rozległą erudycję, jak również kierunki panujące w ówczesnej teorii muzyki. Topika De musicae laudibus oratio wiąże się z muzyką starożytną. Liban podał w tym traktacie znaki greckiej notacji muzycznej oraz słowniczek greckich terminów muzycznych; wiele miejsca poświęcił właściwościom wyrazowym muzyki, opierając się głównie na De institutione musica Boecjusza. Korzystał nadto z dzieł Cycerona, Kasjodora, Makrobiusza, Izydora z Sewilli i in. oraz z traktatów ówczesnych teoretyków, przede wszystkim Gaffuriusa. Wykazał się znajomością najnowszych tendencji w dziedzinie ówczesnej teorii interwału, demonstrując podział całego tonu na 9 komatów o sukcesywnie zmniejszającej się wielkości (rozdział I), w czym zbliżał się do poglądów G. Anselmiego. Przeprowadził też klasyfikację współbrzmień zgodną z ówczesnymi zasadami kontrapunktu (rozdział VII). Pod względem ogólnych założeń traktat ten bliski jest wczesnemu dziełu Glareana Isagoge in musicen (1516).

W De philosophiae laudibus oratio, prezentującej wszystkie dziedziny ówczesnej nauki, muzykę umieścił Liban pomiędzy retoryką a dyscyplinami teoretycznymi (fizyka i matematyka), oddając w ten sposób dwoisty charakter muzyki, będącej z jednej strony dyscypliną matematyczną, z drugiej zaś posiadającej możliwość oddziaływania na psychikę człowieka. Rozprawa De accentuum ecclesiasticorum exquisita ratione traktująca o regułach recytacji tekstów liturgicznych jest wynikiem wieloletniej pracy dydaktycznej Libana w szkole mariackiej; Liban poddał ostrej krytyce stan kościelnej kultury muzycznej w ówczesnym Krakowie. W pracy tej powiązał reguły akcentu kościelnego z zasadami prozodii łacińskiej, zamieścił również zwięzły opis akcentów w języku greckim i hebrajskim. Reguły recytatywu bogato ilustrował przykładami muzycznymi, posługując się notacją chorałową z elementami menzuralnymi, rozpowszechnioną w rękopisach liturgicznych. Taki sam system notacyjny zastosował Liban w 4-głosowej antyfonie Ortus de Polonia, urozmaicając wartościami minimy technikę nota contra notam. W opracowaniach Magnificat i psalmu In exitu Israel de Aegypto, zamieszczonych w De musicae laudibus oratio, utrzymanych w technice imitacyjnej, dominuje system notacji menzuralnej ze sporadycznie pojawiającymi się znakami neumatycznymi. Zapis ten odzwierciedla jasność i prostotę rytmiczną kompozycji. Twórczość muzyczna Libana, choć skąpo zachowana, pozwala wysoko ocenić jego uzdolnienia i znajomość kontrapunktu.

Literatura: A. Mułkowski De vita et scriptis Libani Legnicensis, Kraków 1836; J. Reiss Georgius Libanus als Musiker, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” I, 1922; W. Voisé Twórczość naukowa Jerzego Libana z Legnicy, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” II, 1966; E. Witkowska Kilka uwag do biografii Jerzego Libana z Legnicy, „Muzyka” 1971 nr 1; H. Kowalewicz Rekonstrukcja mało znanego poematu Filipa Kallimacha, „Eos” LX, 1972; H. Barycz Libanus Jerzy, Polski Słownik Biograficzny XVII/2, z. 73, 1972; L. Gadomski Renesansowa pochwała muzyki. Jerzy Liban z Legnicy, „Studia Estetyczne” X, 1973; W. Domański Der „accentus” des Gregorianischen Gesangs im Musiktraktat „De accentuum ecclesiasticorum exquisita ratione” von Georg Liban aus Liegnitz/Legnica, „Musik des Ostens” 10, 1986; H. Kowalewicz, J. Morawski Hymny polskie, «Musica Medii Aevi» VIII, red. J. Morawski, Kraków 1991; B. Sudak Tradycja boecjańska w poglądach akustyczno-harmonicznych Jerzego Libana z Legnicy, „Muzyka” 1995 nr 4; E. Witkowska-Zaremba Georgius Libanus o swej podróży do Austrii, w: Artes atque humaniora. Studia Stanislao Mossakowski sexagenario dicata. Warszawa 1998; J. Kubieniec Jerzy Liban i hebrajskie lamentacje, w: Affetti musicologici: Księga pamiątkowa z afektem ofiarowana profesorowi Zygmuntowi Marianowi Szweykowskiemu w 70. rocznicę urodzin/Book of essays in honour of professor Zygmunt Marian Szweykowski in his 70th birthday, Kraków 1999; E Zwolińska Pytania o muzykę w Kościele Mariackimw Krakowie w pierwszej połowie xvi stulecia i o postać Jana z Lublina, „Muzyka 3, 2018.