Leoninus

Leoninus, Magister Leoninus, Leo, kompozytor (?) działający w 2. połowie XII w. przy katedrze Notre Dame w Paryżu. Brak dokładnych wiadomości o jego życiu i działalności. Wielokrotnie podejmowano próby jego identyfikacji z różnymi osobami o takim samym lub podobnym imieniu, których działalność w Paryżu przypadająca mniej więcej na ten sam czas jest poświadczona źródłowo. Byli to m.in.: Henricus Leonellus laicus, który działał ok. 1163–92 w kręgu augustiańskiego opactwa św. Wiktora w Paryżu (Birkner), oraz – co bardziej prawdopodobne – Leoninus Magister (ok. 1135–ok. 1201), uczeń szkół paryskich, magister sztuk lub teologii, duchowny, pełniący początkowo obowiązki kanonika przy kościele św. Benedykta, a przed 1180 przy katedrze Notre Dame w Paryżu, związany być może również z klasztorem św. Wiktora, autor słynnego w swoim czasie poematu Hystorie sacre gestas ab origine mundi (Wright). Wiadomości o Leoninusie zawiera traktat De mensuris et discantu (1270–80) Anonimusa IV (Scriptorum de musica medii aevi…, red. E. Coussemaker, t. 1, Paryż 1864, s. 327–365), w którym imię Leoninus wymienione jest kilkakrotnie, i na tej podstawie przypuszcza się, że Leoninus był śpiewakiem lub kompozytorem organum, który sporządził cykl kompozycji opartych na częściach mszalnych i częściach oficjum; zbiór ten został następnie zrewidowany przez Perotinusa, który jako „optimus discantor” zmodyfikował go i wzbogacił nowymi środkami techniczno-kompozytorskimi. W ten sposób powstało źródło szczególne, tzw. Magnus liber organi, prawdopodobnie przeznaczone dla katedry Notre Dame i stanowiące największe osiągnięcie w rozwoju wczesnej polifonii. Zachowało się ono w kilku przekazach, w różnych wersjach i opracowaniach, i z późniejszymi dodatkami i uzupełnieniami. Do najważniejszych zalicza się rękopisy przechowywane we Florencji (Biblioteka Medicea Laurenziana, sygn. Plut. 29.1 z ok. 1245–55) i w Wolfenbüttel (Herzog-August-Bibliotek, sygnatura 1206 z 1at 1260–75 i sygnatura 677, który w literaturze muzykologicznej datuje się na lata 1260–1320). Fragmenty centralnego korpusu Magnus liber organi zachowały się również w kilku innych rękopisach, przechowywanych w różnych ośrodkach, m.in. w Starym Sączu (Biblioteka klasztorna klarysek błogosławionej Kingi, sygn. D.2 z ok. 1280). Podstawowa część zawartego w tych źródłach repertuaru powstała w czasach Leoninusa i Perotinusa i była następnie wzbogacana przez ich następców w różnym czasie i w różnych miejscach; w swym ostatecznym kształcie Magnus liber organi jest więc dziełem kilku generacji kompozytorskich. W większości utworów tego zbioru poszczególne odcinki były zapewne – poza nielicznymi wyjątkami – opracowaniami różnych kompozytorów. Mimo to kompozycje te cechuje silna jednolitość stylistyczna, charakterystyczna dla wczesnej polifonii ośrodka paryskiego i widoczna nawet w utworach pochodzących spoza kręgu Notre Dame. Wykazują one duże powiązania między sobą; łączy je nie tylko stosowanie charakterystycznych formuł początkowych i kadencyjnych, lecz także wymienność większych fragmentów wewnętrznych lub całych części kompozycji, przypominająca metodę centonizacji stosowaną w chorale gregoriańskim. Skomplikowany charakter źródeł zawierających utwory, których raczej poszczególne odcinki niż kompletne całości były rezultatem pracy jednego twórcy, jak również brak konkretnych utworów sygnowanych imieniem Leoninus, powoduje duże trudności w ustaleniu pierwotnego kształtu Magnus liber organi, a prowadzone od wielu lat badania repertuarowe i stylokrytyczne (Ludwig, Husmann, Tischler) nie przyniosły w tym względzie zadawalających rezultatów. Wyniki najnowszych badań wskazują, że Leoninusowi można przypisać zebranie i ułożenie w systematycznym porządku, zapewne z dużym udziałem własnym jako kompozytora (przynajmniej w odniesieniu do poszczególnych odcinków różnych utworów), zespołu kompozycji reprezentujących tradycje improwizowania muzyki polifonicznej, praktykowane ok. połowy XII w. przez wykonawców w zakresie organum (Tischler). Zespół ten tworzy najstarszą historycznie warstwę 2-głosowych kompozycji, zawartych w zachowanym do dziś repertuarze ze zbioru Magnus liber organi. Wszystkie organa epoki Leoninusa są utworami ściśle liturgicznymi, opracowaniami części proprium i ordinarium missae (głównie alleluja i graduały) oraz oficjum (responsoria, antyfony, wersety), przeznaczonymi na główne święta całego roku liturgicznego. Zazwyczaj są to kompozycje wieloczęściowe, przy czym opracowania wielogłosowe mogą obejmować bądź całą kompozycję (krótsze wersety bądź antyfony procesyjne), bądź też mogą być przeplatane na zasadzie praktyki alternatim częściami solowymi (utwory mszalne i responsoria). Dwugłosowe kompozycje organalne składają się z tenoru (vox principalis), opartego najczęściej na cantus firmus pochodzącym z chorału, oraz ze swobodnie komponowanego duplum (vox organalis). Zakres tenoru obraca się zazwyczaj w granicach oktawy, zakres duplum – undecymy. W melodyce przeważają postępy sekundowe po sąsiednich stopniach skali z niewielkim udziałem tercji; większe skoki melodyczne są rzadkie. Zasób wykorzystywanych środków harmonicznych wykazuje pewien postęp w stosunku do utworów szkoły St Martial w Limoges. Zdecydowanie wzrasta rola konsonansów doskonałych, przede wszystkim kwinty oraz – zwłaszcza w kadencjach – oktawy i unisonu. Współbrzmienia dysonansowe o charakterze strukturalnym występują bardzo rzadko. Najczęściej dysonanse pojawiają się jako interwały przejściowe, antycypacje lub rodzaj appoggiatur w wyniku zróżnicowania ruchliwości obu głosów. Występowanie ruchomych płaszczyzn tonalnych, których rozmiary zależą od stopnia ruchliwości tenoru, będących wynikiem centralizacyjnego oddziaływania pewnych dźwięków (zwłaszcza V stopnia skali), decyduje o brzmieniowym charakterze harmoniki (Chomiński). W kontrapunkcie przeważa ruch przeciwny, chociaż często zdarzają się paralelizmy obu głosów. Powtarzane, stojące lub przetrzymywane dźwięki w tenorze prowadzą do powstawania ruchu ukośnego i krzyżowania głosów. Istotną rolę odgrywają problemy rytmiczne. O czasowym przebiegu utworu decyduje rytmika modalna. Obserwację tę potwierdzają wypowiedzi Anonimusa IV (Scriptorum de musica medii aevi…, red. E. Coussemaker, t. 1, Paryż 1864, s. 327, 341–342), z których wynika, że w czasach Leoninusa układ ligatur opierał się na modalizmie rytmicznym (modus I), decydującym o rytmicznym charakterze fraz. Części polifoniczne, obejmujące głównie typ organum i klauzul diskantowych, które mogą wchodzić w skład większych kompozycji lub stanowić kompozycje samodzielne, wykazują zazwyczaj pod tym względem silne zróżnicowanie stylistyczne nawet w ramach jednego utworu. Różne stopnie i formy ingerencji czynnika rytmicznego w strukturę jednego z głosów lub obu głosów równocześnie pozwalają na wyróżnienie stylu organum purum, stylu copula oraz pewnych elementów stylu diskantowego (pseudo-discantus). W pierwszym z nich ponad nierytmicznym tenorem opartym na postępach long i długo wytrzymywanych niemenzuralnych nut o zmiennej długości rozwija się swobodnie vox organalis o charakterze ornamentalnym, ze stosunkowo dużą liczbą nut, koniunktur i niemodalnych lub semi-modalnych ligatur. W stylu copula tenor jest jeszcze w zasadzie nierytmizowany, chociaż mogą się już tu pojawiać bardziej regularne wartości w postaci opracowań cantus planus jako krótkich grup metrycznych, natomiast vox organalis, ze zróżnicowaną ornamentacją, jest już ściśle metryczny, a podstawą jego przebiegu rytmicznego stają się modi rytmiczne (głównie modus I, III i V lub kombinacje różnych modi), przełamywane niekiedy rozbudowanymi koniunkturami o swobodnym rytmie. Dopiero konsekwentne stosowanie zasad rytmiki modalnej przyczyniło się do powstania wyraźnej pulsacji rytmicznej głosu organalnego i do rozczłonkowania jego linii melodycznej na odcinki melodyczne oddzielone pauzami, tzw. ordines, które odegrały dużą rolę w rozwoju harmonii i polifonii (Chomiński). Z uwagi na charakter źródeł styl pseudo-diskantowy jest stosunkowo trudny do wyodrębnienia. W odróżnieniu od klauzul diskantowych okresu Perotina, w których oba głosy są ściśle menzurowane, styl pseudo-diskantowy opiera się na stosowaniu zasad metryczno-rytmicznych jedynie w tenorze, podczas gdy struktura głosu organalnego jest zbliżona do organum purum. Trudno jest jednak z całą pewnością stwierdzić, czy zachowane do dziś wersje części diskantowych z Magnus liber organi, w których rytmika modalna przenika oba głosy i które odegrały doniosłą rolę w rozwoju wczesnego motetu, należą do najstarszego zasobu kompozycji tego zbioru, czy też należy je raczej zaliczyć do opracowań późniejszych.

Literatura: F. Ludwig Repertorium organorum recentioris et motetorum vetustissimi stili, t. 1: Catalogue raisoné der Quellen, cz. 1: Handschriften in Quadrat-Notation, Halle 1910, nowe wyd. w opracowaniu L. Ditmer, «Musicological Studies» VII, 1964; J. Handschin Zur Geschichte der Lehre vom Organum, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” VIII, 1925/26; H. Tischler New Historical Aspects of the Parisian Organa, „Speculum” XXV, 1950; G.W. Waite The Rhythm of Twelfth-Century Polyphony. Its Theory and Practice, New Haven 1954; D.D. Colton The Two-Part Clausulae of the MS. Wolfenbüttel 677, dysertacja, Indiana University 1956; J.M. Chomiński Historia harmonii i kontrapunktu, t. 1, Kraków 1958; G. Birkner Notre Dame-Cantoren und -Succentoren vom Ende des 10. bis zum Beginn des 14. Jahrhunderts, księga pamiątkowa J. Handschina, Strasburg 1962; H. Husmann The Origin and Destination of the Magnus liber organi, „The Musical Quarterly” XLIX, 1963; H. Husmann The Enlargement of the Magnus liber organi and the Parisian Churches St Germain l’Auxerrois and Ste Geneviève-du-Mont, „Journal of the American Musicological Society” XVI, 1963; N.E. Smith The Clausulae of the Notre Dame School. A Repertorial Study, dysertacja Yale University, 1964; F. Reckow Der Musiktraktat des Anonimus IV, Wiesbaden 1967; R. Flotzinger Des Diskantussatz im Magnus liber und seiner Nachfolge. Mit Beiträgen zur Frage der sogenannten Notre-Dame Handschriften, «Wiener musikwissenschaftliche Beiträge» VIII, 1969; R.A. Balzer Notation, Rhythm and Style in the Two-Voice Notre Dame Clausulae, dysertacja, Boston University, 1974; H. Tischler The Structure of Notre-Dame Organa, „Acta Musicologica” XLIX, 1977; C. Wright Leoninus, Poet and Musician, „Journal of the American Musicological Society” XXXIX, 1988; C. Wright Music and Ceremony at Notre Dame of Paris 500–1550, Cambridge (Nowy Jork), 1989.