Leonardo da Vinci [-w'inczi], *14 IV 1452 Vinci (k. Florencji), †2 V 1519 w zamku Cloux (k. Amboise, Francja), włoski artysta, uczony i twórca projektów technicznych. Leonardo interesował się różnymi aspektami muzyki, zwłaszcza akustyką i instrumentami muzycznymi. Brak informacji o muzycznej edukacji młodego Leonarda, ale G. Vasari w swych Żywotach podaje, iż muzykiem był Andrea del Verrocchio, w którego warsztacie malarskim we Florencji (1467–76) kształcił się Leonardo. Przez autorów współczesnych (kodeks Anonimo Gaddiano z początku XVI w., matematyk L. Pacioli, malarz G.P. Lomazzo) Leonardo był podziwiany jako wykonawca oraz nauczyciel gry na lirze da braccio (jego uczniem był A. Migliorotti); Vasari podkreśla, iż Leonardo był nie tylko „boskim” śpiewakiem-improwizatorem, słynnym z gry na lirze da braccio, lecz także konstruktorem nowego, wykonanego częściowo ze srebra, typu tego instrumentu w formie końskiej czaszki i o bardzo głośnym brzmieniu. Tę odmianę liry Leonardo prezentował ks. Lodovico Sforzy w Mediolanie. Artysta stykał się tam ze środowiskiem muzycznym, utrzymywał ścisłe kontakty i korzystał z księgozbioru F. Gaffuriusa, którego przypuszczalny portret (Portret muzyka) przypisywany Leonardowi znajduje się w mediolańskiej Pinacoteca Ambrosiana. Choć Leonardo nie był humanistą w znaczeniu renesansowym, jego rozproszone po wielu rękopisach wypowiedzi dokumentują niezwykle rozległe zainteresowania i wskazują na zajmowanie się także zagadnieniami filozofii muzyki. Leonardo konsekwentnie prezentował postawę empiryczną, przyjmując, iż podstawą poznania są źródła wizualne; uważał, iż wyniki uzyskane doświadczalnie winny być poddane matematycznemu uporządkowaniu. W jego pismach pobrzmiewają niektóre idee pitagorejskie i boecjańskie, a w Paragone, wstępnym, poświęconym „współzawodnictwu sztuk” rozdziale jego Traktatu o malarstwie, przyznaje muzyce drugie (po malarstwie a przed poezją) miejsce pośród sztuk. Nobilitując malarstwo do artes liberales uzasadnia jego wyższość nad muzyką; dowodzi, że malarstwo — w przeciwieństwie do muzyki — nie zamiera bezpośrednio po powstaniu, przemawia do najwyższego ze zmysłów, jakim jest oko, a nadto ma szerszy zakres, ponieważ przedstawia rzeczy, których nie ma w naturze. Muzykę określa jako młodszą siostrę malarstwa, gdyż ta, choć jest przedmiotem słuchu, zmysłu pośledniejszego niż oko, podobnie jak malarstwo stwarza harmonię poprzez proporcję elementów i ich powiązań. Leonardo zajmował się szczególnie problemami akustycznymi: naturą dźwięku, jego źródłem, wysokością i głośnością, mechanizmem rozchodzenia, odbijania i nakładania się fal dźwiękowych, istotą rezonansu swobodnego i wymuszonego oraz zjawiskiem echa. Doszukiwał się paraleli pomiędzy perspektywą malarską a dźwiękową, prowadził zaawansowane badania nad proporcjami interwałowymi oraz wskazał metodę uwidaczniania linii węzłowych na powierzchniach drgających płyt, wyprzedzając o trzy wieki odkrycia E. Chladniego. Niezwykła wyobraźnia, pasja poznawania i twórcze opanowanie technologii inspirowały go do projektowania nowych, niezwykłych instrumentów muzycznych i udoskonalania już istniejących. Jego szkicowniki zawierają projekt nowego strunowego instrumentu klawiszowego p.n. viola organista, opartego na zasadzie „rotacyjnego smyczka” — pętli pocierającej struny i umożliwiającej grę polifoniczną ze zmienną dynamiką, jak również liczne projekty nowych rodzajów membranofonów z mechanizmem zmieniającym strój podczas gry i umożliwiającym grę melodyczną lub akordową, bębnów wybijających automatycznie różne rytmy, sprzężonych z kołami kotłów wojskowych, dzwonów o zmiennej wysokości dźwięku, instrumentów dętych z systemem klapowym antycypującym późniejszy o ponad trzy wieki system aplikacyjny Boehma, fletu glissandowego wzorowanego na mechanice tchawicy oraz nowych rodzajów piszczałek organowych. Konstruował też szereg fantazyjnych mechanizmów grających, które służyły dworskiej rozrywce. Nadrzędnym celem tych wszystkich wynalazków była automatyzacja instrumentu, ułatwianie lub uzyskanie większej szybkości gry, nadto rozszerzenie tradycyjnie używanego zakresu dźwiękowego, przeciwdziałanie ograniczeniom długości smyczka lub szybkiemu zanikowi dźwięku strunowych instrumentów szarpanych. Rysunki instrumentów oraz fragmenty notacji muzycznej zawierają również liczne, pozostawione w szkicach, rebusy Leonarda. Projektował także machiny sceniczne i inne elementy scenografii dla widowisk muzycznych i przedstawień teatralnych w Mediolanie. Studia nad anatomią i fizjologią doprowadziły go do odkrycia niektórych mechanizmów funkcjonowania głosu ludzkiego i roli narządów głosowych w kształtowaniu pronuncjacji, a także rozpoznania struktury i funkcji ręki muzyka. Zainteresowania muzyczne Leonarda docenione zostały w pełni dopiero niedawno, głównie dzięki badaniom E. Winternitza.
Literatura: G. Panconcelli-Calzia Leonardo als Phonetiker, Hamburg 1943; A. Marinoni I rebus di Leonardo da Vinci, Florencja 1954; A. Valentin Leonardo da Vinci, tłum. polskie S. Bielski, Warszawa 1959; M. Rzepińska, wstęp w: Leonarda da Vinci Traktat o malarstwie, tłum. polskie M. Rzepińska, Wrocław 1961, 2. wyd. 1984; E. Winternitz La musica nel „Paragone” di Leonardo da Vinci, „Studi musicali” I, 1972; E. Winternitz Leonardo da Vinci as a Musician, New Haven 1982; G. Vasari Leonardo da Vinci, w: Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, tłum. polskie K. Estreicher, Warszawa-Kraków 1985; S. Prószyński Świat mechanizmów grających, 1994.
