Kromer, Marcin

Kromer Marcin, *1512 Biecz, †23 III 1589 Lidzbark Warmiński, biskup warmiński, polski dyplomata, historyk, pisarz i humanista, autor traktatu muzycznego. Wywodził się z zamożnej rodziny patrycjuszowskiej pochodzenia niemieckiego, zamieszkałej od XV w. w Bieczu na Podkarpaciu; nobilitowany w 1552 przez Zygmunta Augusta. Pierwsze nauki pobierał w rodzinnym mieście. 31 VII 1528 rozpoczął studia w Akademii Krakowskiej; w IX 1530 uzyskał stopień bakałarza sztuk wyzwolonych. Studia kontynuował prywatnie pod kierunkiem włoskiego humanisty C. Strozzi’ego, który dedykował mu swą edycję Topica Cycerona (Kraków 1533 H. Wietor). W 1533 został przyjęty do kancelarii królewskiej i przeniósł się do Wilna. Miał otrzymać w tym czasie kanonię pułtuską i zyskać protektorów w osobach biskupa krakowskiego, Piotra Tomickiego, i księcia Albrechta Pruskiego. W 1536 powrócił do Krakowa. W latach 1537–40 przebywał we Włoszech: studiował filologię łacińską i grecką oraz filozofię Arystotelesa w Padwie; w Bolonii odbył studia prawnicze uwieńczone doktoratem obojga praw w 1539 lub 1540. W 1540 wyjechał do Rzymu. W połowie 1540 powrócił do kraju i znalazł poparcie ze strony Piotra Gamrata, Jana Dantyszka, Łukasza Górki i Stanisława Hozjusza. W 1542 otrzymał probostwo bieckie, w 1544 wszedł do kapituły krakowskiej, a następnie otrzymał kustodię w Wiślicy i Sandomierzu oraz kanonię w Kielcach. Od początku lat 50. związał się z kontrreformacją i brał udział w pierwszych procesach przeciw zwolennikom reformacji. W latach 1545–58 sprawował funkcję sekretarza kancelarii królewskiej. Po objęciu w 1548 kanonii warmińskiej włączył się w realizację programu Zygmunta Augusta, dążącego do zjednoczenia Prus z Polską. Prowadził również żywą działalność dyplomatyczną wyjeżdżając z misjami poselskimi do Rzymu (1543, 1544, 1548) i Wiednia (1547, 1553, 1554, 1556). W latach 1558–64 był posłem króla polskiego przy dworze cesarza Ferdynanda I w Wiedniu. W latach 1569–70 podróżował do Rostocku i na kongres w Szczecinie. W 1570 otrzymał nominację na koadiutora diecezji warmińskiej i przeniósł się do Lidzbarku Warmińskiego. W 1579 został ordynariuszem diecezji warmińskiej. Zmarł na zamku w Lidzbarku. Został pochowany we Fromborku.

W bogatym dorobku pisarskim Kromera największe znaczenie mają jego prace historyczne: De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX (Bazylea 1555 Jan Oporyn) i Polonia sive de situ, populis, moribus, magistratibus et republica regni Polonici (Frankfurt nad Odrą 1575). Zajmował się też przekładami (przełożył m.in. eklogi homiletyczne św. Jana Chryzostoma). Z działalnością kontrreformacyjną wiążą się jego opublikowane bezimiennie w języku polskim Rozmowy dworzanina z mnichem.

Muzyce poświęcił Kromer jeden niewielki traktat Musicae elementa, dedykowany Mikołajowi Lutomirskiemu, ówczesnemu wojskiemu większemu sieradzkiemu. Z pierwszego wydania (Kraków 1532 H. Wietor) zachował się jedyny, niekompletny egzemplarz obejmujący tylko początek cz. 1: De plana musica liber prior. Część 2: De musica figurata liber posterior, wydana została wraz z Opusculum musices noviter congestum Sebastiana z Felsztyna również u Wietora w latach 1534 i 1539. Musicae elementa są dziełkiem o charakterze rudymentarnym, przeznaczonym dla początkujących muzyków. Traktat rozpoczyna obszerna wierszowana pochwała muzyki i krótka przedmowa, przedstawiająca klasyfikację muzyki. Część pierwsza jest zwięzłym wykładem podstaw systemu heksachordalnego (voces i claves) oraz nauki o interwałach i tonach kościelnych (tekst urywa się przy charakterystyce tonu III). W drugiej części traktatu autor wyjaśnia w 8 rozdziałach elementy notacji menzuralnej: wartości nut, ligatury, pauzy, modus, tempus i prolatio, 3 rodzaje punktów (adiectivum, perfectivum i divisivum), tactus, proporcje i oznaczenia dodatkowe dotyczące wykonania. Tekst ilustrowany jest przykładami muzyki wielogłosowej (jeden 4-głosowy, cztery 3-głosowe i dwa 2-głosowe). Traktat Kromera odzwierciedla schemat powszechnie przyjęty w 1. połowie XVI w. Na uwagę zasługuje właściwa humanistom dbałość o urozmaicenie języka (co nie zawsze łączy się u Kromera z precyzją terminologiczną) i zamiłowanie do kultury antycznej, czemu dał wyraz we wstępnej części traktatu.

Literatura (wybór): A. Eichhorn Der emländische Bischop Martin Kromer als Schriftsteller, Staatsmann und Kirchenfürst, „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde  Ermlands” 4, 1869;  A. Chybiński Teoria menzuralna w polskiej literaturze muzycznej pierwszej połowy XVI wieku, Kraków 1911; S. Bodniak Marcin Kromer ok. 1512–1569 [sic!], rkp. w Bibliotece Kórnickiej PAN (sygn. 11595/1-5, [1926]); J. Reiss Książki o muzyce od XV do XVII wieku w Bibliotece Jagiellońskiej, z. 2, Kraków 1934; H. Barycz Z epoki renesansu, reformacji i baroku, Warszawa 1971; H. Barycz Dwie syntezy dziejów narodowych przed sądem historii, w: Szlakami dziejopisarstwa staropolskiego. Studia nad historiografią w. XVI–XVIII, Wrocław 1981; E. Witkowska-Zaremba Ars musica w krakowskich traktatach muzycznych XVI wieku, Kraków 1986; A. Kopiczko Duchowieństwo katolickie Diecezji Warmińskiej w latach 1525–1821, cz.2: Słownik, Olsztyn 2000; E. Giglewicz Pochodzenie społeczne Marcina Kromera a jego herb, w: Biskup Marcin Kromer (1512–1589). W służbie kościoła, ojczyzny i Ziemi Bieckiej, red. Rev.S. Zych, Biecz 2013; A. Malecki „Historyków nie zaniechaj czytać …”. Studia nad twórczością historyczną Marcina Kromera i jej renesansowa recepcja, Poznań 2013; R.I. DeFord Tactus, Mensuration and Rhythm in Renaissance Music, Cambridge 2015.