Kovařovic, Karel

Kovařovic [k'owarszowic] Karel, *9 XII 1862 Praga, †6 XII 1920 Praga, czeski dyrygent i kompozytor. W latach 1873–79 studiował w konserwatorium w Pradze (gra na klarnecie, harfie, a także u J. Jiránka na fortepianie). Uczył się również śpiewu, a w latach 1878–80 pobierał lekcje kompozycji u Z. Fibicha; odtąd przez dłuższy czas skłaniał się ku twórczości kompozytorskiej. W latach 1879–85 był harfistą orkiestr praskich teatrów; równocześnie (1881–83) występował jako pianista-akompaniator, m.in. towarzysząc F. Ondřičkowi w jego tournée po Polsce. Praktykę dyrygencką rozpoczął, obejmując w sezonie 1885/86 stanowisko kapelmistrza orkiestry teatru czeskiego w Brnie; w sezonie 1886/87 był dyrygentem teatru w Pilźnie. Od 1890 uczył w znanej praskiej szkole śpiewu F. Pivody, po którego śmierci sprawował do 1900 jej kierownictwo. Mimo rosnącej sławy kompozytorskiej, której zwieńczeniem był sukces jego opery Psohlavci wystawionej w Národním Divadle, Kovařovic oddawał się w coraz większym stopniu dyrygenturze; w latach 1893–94 dyrygował koncertami towarzystwa Umĕlecká Beseda; w 1895 założył 63-osobową orkiestrę, z którą dokonał m.in. prawykonania dzieł młodych kompozytorów czeskich (Novák, Suk), prezentując zarazem utwory Bendów i Myslivečka. W latach 1896–98 dyrygował także koncertami nowo powstałej Czeskiej Filharmonii. W 1900 objął stanowisko pierwszego dyrygenta opery w Národním Divadle i wystawił Dalibora Smetany. W II 1901 na skutek skierowanego przeciw niemu strajku całego zespołu operowego utworzył nowy zespół, z którym podejmował tournées po kraju, koncertował w Wiedniu (1918) oraz Londynie i Paryżu (1919). Cały czas dyrygował również koncertami Czeskiej Filharmonii. Swą działalność zakończył na krótko przed śmiercią wystawieniem nowej inscenizacji Dalibora w X 1920.

Kovařovic — podobnie jak wielu ówczesnych muzyków czeskich — był przekonany o szczególnej roli opery w kształtowaniu narodowego i społecznego poczucia Czechów. Ideę tę próbował realizować we własnych dziełach scenicznych; jego opery Psohlavci oraz Na starém bĕlidle reprezentują typ opery bliski śpiewogrze i są świadectwem dobrego warsztatu, wyczucia warunków scenicznych, toteż — podobnie jak balet Hašiš — weszły na długi czas do repertuaru czeskiego. Wiele utworów Kovařovica o mniejszym ciężarze gatunkowym było wystawianych bądź publikowanych pod pseudonimami: Ch. Forgeron-Maréchal, J. Heral i Ch. Biset.

Po objęciu stanowiska szefa opery w Národním Divadle Kovařovic porzucił niemal całkowicie komponowanie i w ciągu pełnienia tej funkcji przez niemal 20 lat (zw. „erą Kovařovica”) zrealizował ponad sto premier operowych, baletowych i kilka operetkowych, i tyleż nowych inscenizacji, z czego ponad trzecią część przygotował i prowadził osobiście. Prócz tego przedstawił 23 cykle operowe, w tym m.in. 16 cyklów oper Smetany. Zarazem przywrócił na trwałe do repertuaru wybitne opery czeskie, m.in. Dalibora Smetany, Dymitra Dvořáka i Narzeczoną z Messyny Fibicha. W wysokim stopniu, choć nie bezkrytycznie, popierał rodzimą twórczość współczesną (także jako dyrygent koncertów symfonicznych), prowadząc m.in. premiery oper Dvořáka (Rusałka 1901), Ostrčila (Vlasty skon 1904), J.B. Foerstera (Jessika 1905), Nováka (Karlštejn 1916). Odrzucił natomiast w 1904 partyturę Jenufy Jánáčka, nakłaniając kompozytora do poczynienia retuszy i w nowej wersji wykonał ją po raz pierwszy w 1916, dając początek światowej karierze tego dzieła. Z bogatego repertuaru obcego słynęły interpretacje Kovařovica oper francuskich (Bizeta, Masseneta, Charpentiera i Lalo).

Kovařovic uważany jest za jednego z najwybitniejszych dyrygentów operowych w Europie początków XX w. Był w istocie twórcą linii repertuarowej opery w Národním Divadle w Pradze, kultywowanej przez długie lata po jego śmierci. Za czasów Kovařovica zespół ten zyskał światowe znaczenie, a jego interpretacje uchodziły za wzorcowe. Swe sukcesy zawdzięczał Kovařovic umiejętności wyrazistego uchwycenia indywidualnej koncepcji dzieła a zarazem zdolnościom do utrzymania dyscypliny w zespole operowym. Był niejednokrotnie ostro krytykowany, zwłaszcza przez Z. Nejedlego, który z pozycji dogmatycznych i skrajnie konserwatywnych oskarżał go o obojętność wobec ideałów narodowych i ludowych, biorąc odwet za zdecydowanie prodworzakowską postawę, jaką Kovařovic zajął w tzw. „walce o Dvořáka”. Patriotyczne źródła jego artystycznych poczynań uwidoczniły się podczas I wojny światowej, kiedy Kovařovic nie wahał się zrezygnować z rozpoczętego cyklu Wagnerowskiego, dając premiery nowych oper czeskich, a nadto sześciokrotnie wykonał z orkiestrą Czeskiej Filharmonii cały cykl Moja Ojczyzna Smetany i Tańców słowiańskich Dvořáka; odwiedzał z tym repertuarem silnie zniemczone Morawy i cesarski Wiedeń.

Literatura: Korespondence Leoše Jánáčka s Karlem Kovařovicem a ředitelstvím Národniho divadla, wyd. A. Rektorys, Praga 1950; Karel Kovařovic. Prvni operní šef Národniho divadla v Praze 1900–1920, red. J. Proházka, Praga 1956; C. Jeremíáš Karel Kovařovic. Tvůrce moderní hudební reprodukce, „Národní divadlo” XXV, 1949/50; J. Nĕmeček Opera Národniho divadla za Karla Kovařovice, Praga 1969.