Kasprowicz, Jan

Kasprowicz Jan, *12 XII 1860 Szymborze (k. Inowrocławia), †1 VIII 1926 Poronin (k. Zakopanego), polski poeta i dramaturg. Pochodził z wielodzietnej rodziny wiejskiego chałupnika; wykształcenie zdobywał z trudem, kolejno w czterech gimnazjach zaboru pruskiego, usuwany z nich za udział w patriotycznych konspiracjach. Po maturze w Poznaniu (1884) studiował filozofię na uniwersytecie w Lipsku i Wrocławiu; w latach 1887–88 był więziony za działalność lewicującą. Już jako uznany twórca (Hymny), zarazem publicysta ruchu narodowego, doktoryzował się na uniwersytecie we Lwowie (1904) na podstawie pracy na temat liryki Lenartowicza, w 1909 objął tamże katedrę literatury porównawczej. Ostatnie lata przeżył na Podhalu, zafascynowany jego ludźmi, przyrodą i kulturą.

Kasprowicz miał żywy stosunek do muzyki; we wspomnieniach A. Chybińskiego jawi się jako jej „wielki miłośnik”. Szczególnym sentymentem darzył „melodie ludowych pieśni religijnych śpiewane przez lud wiejski w małych, drewnianych starych kościółkach”, hymn Bogurodzica, chorały Bacha oraz melodie z Tristana i innych oper Wagnera. Sam grywał na fisharmonii i z przejęciem wykonywał pieśni ludowe z Kujaw.

Twórczość Kasprowicza, nazywanego „poetą sumienia”, wyraziście zdeterminowana przez doświadczenia życia i tendencje epoki, zawsze zaangażowana po stronie ludzi biednych i uciśnionych, do gruntu etyczna, przeszła niezwyczajną ewolucję. Pierwsze znaczące utwory nacechowane były naturalizmem (cykl 40 sonetów Z chałupy 1888 i pisany gwarą dramat Świat się kończy 1891), w następnych do głosu doszedł modernistyczny symbolizm podszyty impresjonizmem (Krzak dzikiej róży 1898). Trzy zbiory hymnów (Ginącemu światu 1901, Moja pieśń wieczorna i Salve Regina 1902) stały się manifestacją katastroficznego i buntowniczego ekspresjonizmu. Z dekadencji wyprowadziły Kasprowicza inspiracje folklorystyczne i archaizujące (serie Ballad i Pieśni oraz misterium tragikomiczne Marchołt gruby a sprośny 1913). Konsolacyjny franciszkanizm lat przeżytych pod Tatrami przejawił się w najwybitniejszym (poza Hymnami) dziele: Księdze ubogich (1916); jej dopełnieniem stał się, również podtatrzański, Mój świat (1925), przejaw świadomego prymitywizmu, życzliwego prostym ludziom i światu.

Wiersze liryczne Kasprowicza cechuje najwyższy w poezji polskiej XX w. stopień umuzycznienia, płynącego z dwu źródeł: 1) poeta do polskiego wiersza wprowadził — w 75 lat po Heinem — system toniczny, którego najdoskonalszy przykład stanowi Księga ubogich; 2) własną twórczość oparł na intonacjach i strukturach motywicznych pieśni ludowej kujawskiej (Pieśń o burmistrzance i in.) i podhalańskiej (Taniec zbójnicki, Mój świat), a przede wszystkim kościelnej (seria hymnów). Jest uważany za twórcę polskiego „wiersza wolnego” wywiedzionego z tradycji litanii, suplikacji, sekwencji i hymnów. Według J. Krzyżanowskiego hymny Kasprowicza stanowią ponadto odpowiednik antycznej „liryki chóralnej”, podejmują motywy etyczne, religijne i filozoficzne przy najwyższej sile ekspresji.

Kasprowicz nie miał zbyt wiele szczęścia u kompozytorów, jakkolwiek ilość utworów napisanych do jego słów jest dość znaczna. Skomponowano kilkadziesiąt pieśni. Wśród solowych znajdują się m.in. utwory: K. Szymanowskiego (Trzy fragmenty z poematów Jana Kasprowicza 1902), F. Nowowiejskiego, P. Rytla (Gdy mnie ogarnie mrok), J. Maklakiewicza (m.in. Pieśń o burmistrzance 1927), Cz. Marka (Wiatr gniecie sieroce smreki) i B. Poradowskiego (m.in. Cisza wieczorna); wśród chóralnych, m.in. utwory: B. Wallek-Walewskiego (Na gęślikach, Kierdele), T.Z. Kasserna, H. Obuchowicza i J. Kurczewskiego (Taniec zbójnicki). Powstało kilkanaście utworów wokalno-instrumentalnych o większej obsadzie, m.in. kantaty L. Różyckiego, J. Maklakiewicza (Święty Boże 1927), W. Gniota (Pamięci Chopina 1948), K. Pałubickiego (Mój świat 1951), R. Bukowskiego (Moja pieśń wieczorna 1953); A. Blocha Impressioni poetiche 1959, ponadto oratoria S. Kazury (Moja pieśń wieczorna) i J. Prosnaka (Pieśń o Waligórze) oraz symfonia F. Nowowiejskiego (Hymn do słońca św. Franciszka 1941). Misterium Marchołt gruby a sprośny stało się punktem wyjścia dla opery M. Kondrackiego (1935) i muzyki teatralnej R. Palestra. Utworem do słów Kasprowicza, który wpisał się na trwałe w dzieje muzyki, stał się jedynie tryptyk Szymanowskiego, skomponowany nazajutrz po ukazaniu się Hymnów poety.

Literatura: M. Toepfer Jan Kasprowicz i muzyka, „Muza” 1927 nr 6; E. Sawrymowicz Rozwój stylu hymnicznego u Kasprowicza, Łódź 1947; K. Górski Od „Hymnów” do „Mojego świata”, w: J. Kasprowicz Hymny. Księga ubogich. Mój świat, wyd. K. Górski, Warszawa 1956; A. Chybiński Wspomnienia o Janie Kasprowiczu, w: W czasach Straussa i Tetmajera, Kraków 1959; J. Krzyżanowski Neoromantyzm polski. 1890–1918, Wrocław 1963; E. Sawrymowicz O źródłach
artyzmu „Hymnów” Kasprowicza, w: Literatura, komparatystyka, folklor, Warszawa 1968; J.J. Lipski Wstęp w: J. Kaaprowicz Wybór poezji, wyd. J.J. Lipski, Wrocław 1973.