Joteyko, Tadeusz

Joteyko Tadeusz, *1 IV 1872 Poczujki (koło Kijowa), †20 VIII 1932 Cieszyn, polski kompozytor, dyrygent chórów i pedagog. Gry na skrzypcach uczył się od 12. roku życia. W latach 1889–91 studiował w konserwatorium w Brukseli, 1891–95 w Instytucie Muzycznym w Warszawie, gdzie był uczniem Z. Noskowskiego (kompozycja) i A. Cinka (wiolonczela); już podczas studiów działał jako dyrygent chórów. W 1897 został dyrektorem towarzystwa śpiewaczego Lutnia w Radomiu. W latach 1900–02 był wiolonczelistą w Teatrze Wielkim w Warszawie, od 1902 dyrektorem towarzystwa muzycznego w Łodzi, a następnie w Kaliszu. W 1914 osiadł na stałe w Warszawie, gdzie został profesorem konserwatorium. Występował w Warszawie na licznych koncertach jako dyrygent zespołów chóralnych, a podczas I wojny światowej również jako dyrygent orkiestry symfonicznej filharmonii. Działał aktywnie jako popularyzator muzyki: organizował koncerty szkolne, wygłaszał prelekcje o muzyce, pisał książki i artykuły. Był współzałożycielem, a następnie prezesem Stowarzyszenia Przyjaciół Sztuki, w którym zorganizował i prowadził szereg koncertów poświęconych współczesnej muzyce polskiej. W ostatnim roku życia pełnił funkcję wiceprezesa i skarbnika Stowarzyszenia Kompozytorów Polskich.

Twórczość Joteyki, mimo że powstała głównie w XX w., należy stylistycznie do nurtu postmoniuszkowskiej tradycji. Utwory fortepianowe reprezentują typową polską miniaturę fortepianową XIX w. zarówno pod względem doboru gatunków, harmoniki, jak i melodyki. Cechuje je tonalność dur-moll, nie wykraczająca w zasadzie poza środki wykształcone w połowie XIX w. Relacje tonalne między poszczególnymi odcinkami utworu opierają się przede wszystkim na stosunkach kwintowych. Faktura fortepianowa jest prosta, akompaniament często oparty na pionach akordowych lub postępujących kolejno rozłożonych dźwiękach akordu, niekiedy zbliżony do basu Albertiego. Dotyczy to również akompaniamentu w pieśniach, który pełni głównie funkcję podpory harmonicznej i wzmacnia linię wokalną przez jej zdwojenie. Czasami pojawiają się w nim elementy ilustracyjne, np. w melodeklamacji Pogrzeb króla Kazimierza Wielkiego szybki ruch pasażowy ilustruje wiatr. Ten ostatni utwór, wielokrotnie wydawany za życia Joteyki, należy do jego najbardziej popularnych kompozycji. Podobnie jak inni kompozytorzy polscy XIX w., Joteyko wykorzystuje rytmy tańców polskich, przede wszystkim mazura, krakowiaka i poloneza, wprowadzając je także do utworów symfonicznych i oper, oraz elementy folkloru ukraińskiego.

Z twórczości scenicznej Joteyki jedynie opera Zygmunt August cieszyła się powodzeniem, przeszła przez wszystkie ówczesne polskie sceny operowe (Warszawa, Lwów, Poznań, Kraków, Katowice) i spotkała się z przychylnym przyjęciem krytyki. Poza wyciągiem fortepianowym wydano również oddzielnie liczne fragmenty tej opery, głównie na głos z fortepianem. W operach Joteyko sięgał po polską tematykę historyczną. Budowa oper zbliżona jest do dramatu; poszczególne akty składają się ze scen, które na ogół tworzą całość, a nie rozpadają się na zamknięte numery. Dla utworzenia sceny kompozytor wykorzystuje partie solowe i ansamblowe, chóralne, orkiestrowe i baletowe; zamknięte arie występują wyjątkowo (np. aria Lulli w operze Jan Kiliński). Język muzyczny oper, jakkolwiek bardziej zaawansowany niż w utworach fortepianowych i pieśniach, ma charakter eklektyczny, opiera się na wzorach 2. połowy XIX w. Orkiestra – mimo pełnej obsady symfonicznej – traktowana jest często w sposób kameralny i służy malowaniu nastroju (np. progresje sekundowe w szybkim ruchu instrumentów smyczkowych oddające narastanie niepokoju – I akt opery Jan Kiliński).

Ogromne znaczenie miała działalność Joteyki na polu popularyzacji muzyki. Poprzez organizację koncertów szkolnych i publikacje na temat muzyki przeznaczone dla młodzieży Joteyko stworzył warunki dla rozwijania zamiłowań muzycznych młodego pokolenia. Jako autor podręczników do nauki muzyki w szkołach ogólnokształcących, popularnych książeczek o historii muzyki i kompozytorach polski oraz książek pomocniczych dla nauczycieli, dostarczał niezbędną literaturę do nieprofesjonalnego nauczania muzyki. Odegrał także dużą rolę w polskiej kulturze muzycznej jako organizator i animator amatorskiego ruchu chóralnego.

Literatura: L. Jaworski Przewodnik operowy, Lwów 1921; M. Gliński „Zygmunt August” opera narodowa Tadeusza Joteyki, „Muzyka” 1925 nr 10; A. Wieniawski „Zygmunt August” opera w 5 aktach Tadeusza Joteyki, „Wiadomości Muzyczne” 1925 nr 5/6; S. Niewiadomski Pamięci Joteyki, „Muzyka” 1932 nr 10/11; F. Starczewski Tadeusz Joteyko, „Śpiewak” 1933 nr 1; K. Michałowski Opery polskie, Kraków 1954