Johannes de Grocheo

Johannes de Grocheo, de Grocheio, teoretyk muzyki działający ok. 1275 w Paryżu, związany z Collegium Sorbonicum. Jego traktat muzyczny, jeden z najważniejszych zabytków średniowiecznej teorii muzyki, został przekazany w 2 rękopisach: tzw. kodeksie Harley (BM w Londynie, Ms Harley 281), spisanym prawdopodobnie przed 1300, i kodeksie Darmstadt (Hessische Landesbibliothek w Darmstadcie, Ms 2663), datowanym na lata 1300–50. Jedyną wzmianką źródłową o życiu Johannesa jest explicit z kodeksu Darmstadt (f.69r): „explicit theori magistri iohannis de grocheio regens Parisius”. Powszechnie przyjęta forma nazwiska „de Grocheo” została wprowadzona przez J. Wolfa na podstawie notatki w katalogu bibliotecznym. W literaturze muzykologicznej traktat Johannes pojawia się pod różnymi tytułami: De musica (według słów samego Johannesa), Theoria (według explicitu kodeksu Darmstadt), Ars musicae (wg incipitu kodeksu Harley), a także Tractatus de musica. Traktat ten powstał z pewnością w Paryżu, według J. Wolfa w czasach Frankona z Kolonii, według E. Rohloffa ok. 1275.

Traktat Johannesa, obejmujący całokształt ówczesnej wiedzy muzycznej, dostarcza dobitnego przykładu wpływu arystotelizmu na średniowieczną teorię muzyki. Wpływ ten przejawia się zwłaszcza w podporządkowaniu problematyki muzycznej i metody wykładu założeniom arystotelesowskiej teorii poznania, a także w operowaniu arystotelesowskimi pojęciami materii i formy w odniesieniu do zjawisk muzycznych. Johannes twierdził, iż przedmiotem muzyki może być jedynie dźwięk uchwytny zmysłowo („sonus qui inter sensibilia proprie reperitur”), a w związku z tym ustosunkował się krytycznie do pitagorejsko-platońskiej koncepcji harmonii sfer, jak również do poglądów Platona, Nikomachosa i Boecjusza, którzy w proporcji liczbowej upatrywali przyczyny konsonansu. Zachował natomiast pitagorejską teorię proporcji i wynikające z niej interwały (consonantiae i concordantiae), nazywając je pryncypiami muzyki i uznając za materię muzyczną, której muzyk nadaje formę. Johannes podał dwie definicje muzyki: ze względu na swą formę (numerus) i materię (sonus) muzyka jest nauką o liczbie odniesionej do dźwięku (scientia d numero relato ad sonos); ze względu na swe działanie (operatio) jest ona umiejętnością, której celem jest śpiewanie (ars ad cantandum deputata). Johannes przeprowadził zarazem staranne rozróżnienie pomiędzy ars i scientia twierdząc, iż ars odnosi się do działań rozumu praktycznego, scientia zaś do poznawania pryncypiów.

Odrzuciwszy inspirowany pitagorejsko-platońską koncepcją muzyki boecjański trójpodział „musica mundana-humana-instrumentalis” i zgłosiwszy zastrzeżenia co do podziału „musica mensurabilis-immensurabilis”, zaproponował Johannes nową klasyfikację, która dotyczyła wyłącznie muzyki uprawianej w Paryżu i uwzględniała jej funkcję społeczną („secundum quod homines Parisiis ea utunturet prout ad usum vel convictum civium est necessaria”). Johannes wyróżnił 3 rodzaje muzyki: jednogłosową muzykę świecką (simplex musica vel civilis, quam vulgarem musicam appellamus), wielogłosową muzykę menzuralną (musica composita vel regularis vel canonica, quam appellant musicam mensuralem), muzykę liturgiczną (genus ecclesiasticum). Każdy z tych rodzajów opisał według właściwych mu form muzycznych (formae musicales — termin Johannesa). Do form pierwszego rodzaju muzyki zaliczył cantus gestualis (pieśń epicką uprawianą przez ogół obywateli), cantus coronatus (dworską pieśń panegiryczną), cantus versualis (pieśń o wartościach umoralniających, przeznaczoną dla młodzieży), rotundellus (pieśń śpiewaną przez młodzież przy większych uroczystościach), stantipes (skomplikowaną technicznie pieśń śpiewaną przez młodzież na stojąco), ductia (szybką pieśń taneczną). Podał także szczegóły dotyczące konstrukcji każdej z tych form. Jako formy muzyki wielogłosowej menzuralnej wymienił motet, organum i hoquetus. Komponowanie tego rodzaju muzyki wymagało jego zdaniem znajomości reguł. Za formę szczególnie kunsztowną Johannes uważał motet, którego słuchanie mogło zadowolić, jak sądził, tylko ludzi wykształconych i wytrawnych znawców; wskazał na wielotekstowość jako cechę wyróżniającą motet spośród innych form wielogłosowych. Z muzyką wielogłosową wiązał Johannes problem czasu w muzyce. Czas definiował za Arystotelesem jako miarę ruchu (mensura motus). Zasady rytmu modalnego i notacji menzuralnej wyjaśniał powołując się na poglądy Johannesa de Garlandia, Lamberta (Pseudo-Arystotelesa) i Franca von Köln. W ramach muzyki liturgicznej wyróżnił Johannes 3 działy: matutinae, horae i missa, wyodrębniając w nich części podporządkowane regułom prozodii i części podporządkowane regułom muzyki. Za naczelną regułę rządzącą muzyką liturgiczną uważał system tonów kościelnych. Traktat Johannesa zawiera nadto elementarne wiadomości na temat skali muzycznej, interwałów i systemu heksachordalnego, a także uwagi dotyczące musica falsa, którą Johannes wiązał z formami muzyki świeckiej.

Literatura: H. Müller Zum Texte der Musiklehre des Johannes de Grocheo, „Sammelbände der Internationalen Musikgesellschaft” IV, V, 1902/03, 1903/04; P. Aubry Estampies et danses royales, „Mercure musical” III, 1906; J. Handschin Über Estampie und Sequenz, „Zeitschrift für Musikwissen XII, XIII, 1929, 1930; E. Rohloff Studien zum Musik-traktat des Johannes de Grocheo, «Media Latinitas Música» I, Lipsk 1930; L. Hibberd Estampies and Stantipes, „Speculum” XIX, 1944; J. Wolf recenzja edycji E. Rohloffa z 1943, „Die Musikforschung” II, 1949; H. Besseler Zur Ars musicae des Johannes de Grocheo, „Die Musikforschung” II, 1949; E. Rohloff Rückerinnerung und Erwiederung, „Die Musikforschung” VIII, 1955; G. Reese Fourscore Classics of Music Literature, Nowy Jork 1957; S. Fuller Discant and the Theory of Fifting, „Acta Musicologica” L, 1978; M. Bielitz Materia und Forma bei Johannes de Grocheo. Zu Verwendung philosophischer Termini in der mittelalterlichen Musiktheorie, „Die Musikfoeschung” XXXVIII, 1985.