Jarmusiewicz, Jan

Jarmusiewicz Jan, *1781 Wola Zarczycka (dawniej Żarczycka) koło Leżajska, †5 VIII 1844 Zaczerń (koło Rzeszowa), polski teoretyk muzyki. Pochodził z rodziny chłopskiej. Po ukończeniu miejscowej szkoły kontynuował naukę w Leżajsku; tam uczył się gry na skrzypcach i śpiewu w kapeli przykościelnej. W 1798 ukończył gimnazjum w Rzeszowie. Początkowo pracował jako kancelista w Leżajsku, następnie był prywatnym nauczycielem w domu barona Bessa, starosty rzeszowskiego w Żyznowie koło Jasła. Dzięki jego pomocy finansowej podjął studia filozoficzne na uniwersytecie we Lwowie. Po okresie pobytu w Kamieńcu Podolskim, gdzie pracował jako prywatny nauczyciel, powrócił do Lwowa i kontynuował naukę na wydziale teologicznym uniwersytetu. W 1807 przyjął święcenia kapłańskie i podjął w Rzeszowie pracę jako wikary, katecheta szkolny i nauczyciel języka francuskiego, a następnie przeniósł się do Przemyśla, gdzie pełnił funkcję kapelana biskupa A. Gołuchowskiego; tam kierował również kapelą katedralną i założył szkołę organistów. Od 1811 był proboszczem we wsi Wojutycze, od 1814 w Przybyszówce, a od 1823 do śmierci – w Zaczerniu pod Rzeszowem. W tym okresie napisał dwie prace z zakresu teorii muzyki, zajmował się malarstwem i działalnością wynalazczą (skonstruował kilka prostych urządzeń rolniczych oraz instrument klawiszowy o nazwie klawiolin). W 1842 został powołany na członka honorowego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie.

Jarmusiewicz należy do najbardziej oryginalnych, niesłusznie zapomnianych polskich teoretyków muzyki XIX w. Trwałe miejsce w historii muzyki polskiej zapewniły mu dwie rozprawy: Chorał gregoryański… oraz Nowy system muzyki… W pierwszej z nich omawia on historię chorału, notację i system skal kościelnych. Przytacza też pieśni, hymny i psalmy z dodaną przez siebie współczesną rytmiką i harmonią (co wywołało kontrowersje i obniżyło znaczenie jego pracy).

Ważne znaczenie w historii polskiej myśli teoretycznej ma Nowy system muzyki…, w którym autor w wyczerpujący sposób podejmuje zagadnienia związane z harmonią; jego ambicją, o czym informuje w tytule rozprawy, było stworzenie „nowego systemu”, który opierałby się na „zasadach dotąd nieznanych”. Obszerny traktat Jarmusiewicza został wydany wyjątkowo starannie i ukazał się w dwóch wersjach językowych (po lewej stronie znajdował się tekst w języku polskim, po prawej jego niemiecki przekład). Całość składa się ze wstępu i czterech części. Część I, O melodii, zawiera wykład podstawowych zasad muzyki rozszerzony o wstępne zagadnienia z zakresu kompozycji oraz uwagi (już bez tekstu niemieckiego) o prozodii języka polskiego. W części II, O harmonii, autor przedstawia w pełni skrystalizowany system harmoniczny, zaś w części III, O bazie harmonicznej, będącej najbardziej rozbudowanym fragmentem traktatu, ukazuje praktyczne zastosowanie zasad harmonii wyłożonych w poprzedniej części. Ostatni rozdział cz. III poświęcony został problemom basu cyfrowanego; Jarmusiewicz poddaje krytyce zarówno samą technikę generałbasu, jak również prace z tego zakresu – obowiązujące wówczas podręczniki J.G. Schichta, A. Reichy i E.A. Förstera. Część IV, O kontrapunkcji harmonicznej, jest kursem kompozycji, obejmującym główne zasady kształtowania polifonicznego z wyeksponowaniem roli harmonii jako czynnika nadrzędnego.

Oryginalność pracy Jarmusiewicza polega przede wszystkim na interpretowaniu zjawisk harmonicznych w oparciu nie o zasady basu cyfrowanego, lecz związków funkcyjnych. Według niego podstawowym i najważniejszym elementem harmonii jest trójdźwięk, triada zaś – najbardziej naturalnym połączeniem trzech trójdźwięków w obrębie tonacji (świadczy to o nawiązaniu do teorii Rameau). Autor dokonuje klasyfikacji akordów. Dzieli je na główne („pierwotne”) i pochodne („derywacyjne”), które pełnią funkcję zastępczą w stosunku do głównych, określa podstawowe związki funkcyjne pomiędzy akordami pozostającymi w stosunku kwintowym, tercjowym, sekundowym i dźwięku prowadzącego, omawia zasady harmonizowania melodii, sposoby modulacji (żaden z XIX-wiecznych podręczników polskich nie ujmuje tego zagadnienia w sposób tak kompleksowy), a także proponuje własny sposób notacji akordów. Jego teoria wykazuje niekiedy pewne zbieżności z późniejszym systemem H. Riemanna, jednak nie ma dowodów na to, iż niemiecki uczony znał i wykorzystał traktat polskiego autora. Słabością pracy Jarmusiewicza jest brak jasnej metodologii i pewna nieporadność językowa – nie dysponując rzetelnym warsztatem naukowym, nie był on w stanie precyzyjnie ująć i rozwinąć podjętych zagadnień. Jego teoria nie znalazła rezonansu wśród współczesnych. W „Allgemeine Wiener Musik-Zeitung” (1843) pojawiła się jedynie krótka recenzja jego traktatu, a w Doręczniku muzycznym (1852) J. Sikorskiego znalazły się krótkie, utrzymane w negatywnym tonie wzmianki o obu pracach. Jego postać wydobył z zapomnienia i docenił jego wkład w rozwój polskiej teorii muzyki dopiero C. Zawiejski, autor rozprawy doktorskiej o traktacie Jarmusiewicza, napisanej w 1932 pod kierunkiem Z. Jachimeckiego na UJ. Po wojnie temat ten podjął M. Podhajski, który w 1969 zorganizował sesję naukową w PWSM w Gdańsku, jak również doprowadził do wydania pracy Zawiejskiego.

Literatura: C. Zawiejski Teoria harmonii ks. Jana Jarmusiewicza (1781–1844) na tle ówczesnej epoki, 1932 (dysertacja doktorska UJ w Krakowie), wyd. w: «Prace Specjalne» XXXIX, oprac. naukowe i przedmowa M. Podhajski, 1986 Akademia Muzyczna w Gdańsku; „Zeszyty Naukowe PWSM w Gdańsku” IX, 1970 (materiały z sesji naukowej poświęconej pracy Jarmusiewicza).