Jacobus z Liège

Jacobus z Liège, Jacques de Liège, Jacobus Leodiensis, Jacobus de Oudenaerde, Jacobus de Montibus, Magister Jacobus de Ispania.  Jeden z najwybitniejszych teoretyków muzyki 1. połowy XIV w., autor monumentalnego dzieła Speculum musicae w siedmiu księgach, datowanego na trzecią dekadę XIV w. Speculum musicae przekazane jest w 3 rękopisach z XV w. proweniencji włoskiej, ale tylko jeden (Paryż, Bibliothèque Nationale, Lat. 7207) zawiera całość dzieła. Jako drugi traktat w tym kodeksie figuruje Musica speculativa Johannesa de Muris i jemu też – pomimo zasadniczych rozbieżności pomiędzy poglądami zawartymi w obu traktatach – przypisywano przez długi czas autorstwo Speculum musicae. Imię „Jacobus”, podane w postaci akrostychu złożonego z pierwszych liter pierwszych rozdziałów kolejnych ksiąg dzieła, wskazał sam autor.

Biografia autora Speculum musicae pozostaje niemal całkiem nieznana poza szczegółami, które sam ujawnił. Studiował w Paryżu. Czytał traktaty Johannesa de Muris i Philippe’a de Vitry, których znał, być może, osobiście. Za miejsce jego pochodzenia uznano Liège na podstawie cech cytowanych przez niego utworów muzycznych. Orientacyjne daty życia oraz miejsce urodzenia i śmierci (*ok. 1260 Liège, †po 1330 Liège) nie są jednak udokumentowane. Identyfikowany był kolejno z kanonikiem w Liège i profesorem na uniwersytecie w Paryżu w 1313 o nazwisku Jacobus de Oudenaerde i z teoretykiem o nazwisku Jacobus de Montibus (miasto Mons w dzisiejszej Belgii), cytowanym w jednym z traktatów przekazanych w rękopisie z Berkeley (Jean Gray Hargrove Music Library, sygn. 744 olim Phillipps 4450, dat. Paryż 1375). Z kolei „Magister Jacobus de Ispania” figuruje jako autor traktatu muzycznego wymienionego i opisanego w inwentarzu z roku 1457 przechowywanym w Archivio Capitolare w Vincenzy. Według zamieszczonego tam opisu traktat ten składał się z siedmiu ksiąg, których pierwsze litery składały się na imię „Jacobus”, co wskazuje na traktat Jakuba. Kwestia tożsamości autora Speculum musicae nie została dotychczas rozstrzygnięta.

Speculum musicae stanowi unikatowe w swej objętości, wyczerpujące i twórcze podsumowanie dorobku łacińskiej teorii muzyki, począwszy od Boecjusza i przekazanej przez niego teorii antycznej, aż po zdobycze ars nova. Księga I Speculum poświęcona jest problemom metodologicznym (definicja muzyki, miejsce muzyki w systemie nauk, klasyfikacja muzyki) oraz teorii dźwięku i liczby. Księga II dotyczy problematyki konsonansu i rozpatruje pod tym kątem interwały od unisonu przez interwały wynikające z podziału całego tonu, aż po interwały złożone do podwójnej oktawy z wielką sekstą, stanowiącej ramy „wzorcowej” skali muzycznej G Graecum – ee duplicatum. Jacobus dokonał tam wnikliwej konfrontacji systemu pitagorejskiego z systemem heksachordalnym. W księdze III omówione zostało przede wszystkim zagadnienie proporcji. Księga IV prezentuje bardzo szczegółową klasyfikację interwałów w ramach ambitusu przekraczającego trzy oktawy; tu Jacobus podał definicję kadencji pojmowanej jako „pewien porządek i naturalne dążenie konsonansu mniej doskonałego do bardziej doskonałego”. Księga V poświęcona jest problemom podziału monochordu, zaś księga VI – problematyce musica plana. Ostatnia księga, w której Jacobus przedstawił poglądy na temat musica mensurabilis, zawiera m.in. polemikę z koncepcjami Johannesa de Muris i Philippe’a de Vitry, a w końcowych rozdziałach – krytykę innowacji wprowadzonych w okresie ars nova i obronę wartości reprezentowanych przez ars antiqua.

Autorstwo trzech innych traktatów – Tractatus de consonantiis musicalibus, Tractatus de intonatione tonorum i Compendium de musica – nie jest pewne.

Literatura: R. Hirschfeld Johann de Muris. Seine Werke und seine Bedeutung als Verfechter des Classischen in der Tonkunst. Eine Studie, Lipsk 1884; W. Grossmann Die einleitenden Kapitel des Speculum Musicae von Johannes de Muris. Ein Beitrag zu Musikanschauung des Mittelalters, Lipsk 1924 (zawiera Speculum musicae, ks. 1, rozdz. 1–19); H. Besseler Studien zur Musik des Mittelalters, cz. 1: Neue Quellen des 14. und beginnenden 15. Jahrhunderts, „Archiv für Musikwissenschaft” VII, 1925; G. Pietzsch Die Klassifikation der Musik von Boetius bis Ugolino von Orvieto, Halle 1929; J. Smits van Waesberghe Muziekgeschiedenis der Middeleewen, 2 t., Tilburg 1936–46; J. Smits van Waesberghe Some Music Treatises and their Interrelation – a School of Liège (c. 1050–1200), „Musica Disciplina” III, 1949; S. Clercx-Lejeune Jacques d’Audenaerde ou Jacques de Liège, „Revue Belge de Musicologie” VII, 1953; R. Bragard Le Speculum musicae du compilateur Jocgues de Liège, „Musica Disciplina” VII, VIII, 1953, 1954; F. Smith Jacques de Liège, an Anti-Modernist?,  „Revue belge de Musicologie / Belgisch Tijdschrift voor Muziekwetenschap” 17, 1/4 ,1963; J. Ballke Untersuchungen zum sechsten Buch des Speculum musicae des Jacobus von Lüttich unter besonderer Berücksichtigung der Tetrachord- und Moduslehre, Frankfurt 1982; O. Ellsworth The Berkeley Manuscript, Lincoln, Nebraska 1984; K. Slocum Speculum musicae: Jacques de Liège and the Art of Musical Number, w: Medieval Numerology, red. R.L. Surles,  New Jork 1993; K. Desmond New Light on Jacobus, Author of Speculum musicae, „Plainsong and Medieval Music” 9/1, 2000; M. Bent Jacobus de Ispania? – Ein Zwischenbericht, w: Nationes, Gentes und die Musik im Mittelalter, red. F. Hentschel, M. Winkelmüller, Berlin 2014; M. Bent Magister Jacobus de Ispania, Author of the Speculum Musicae, Ashgate 2015; R.C. Wegman Jacobus de Ispania and Liège, „Journal of the Alamire Foundation” 8/2, 2016, R.C. Wegman Jacobus de Ispania, The Mirror of Music, Book Seventh, Lamotte 2017; K. Desmond Music and the moderni, 1300–1350. The ars nova in Theory and Practice, Cambridge 2018; A. Zayaruznaya Old, New, and Newer Still in Book 7 of the Speculum musicae, „Journal of the American Musicological Society” 73/1, 2020; E. Witkowska-Zaremba Johannes de Muris’s Musica Speculativa cited by Jacobus de Ispania, „Plainsong and Medieval Music” 31/1, 2022.