Holzbauer, Ignaz

Holzbauer [hˊolc~] Ignaz Jakob, *17 IX 1711 Wiedeń, †7 IV 1783 Mannheim, austriacki kompozytor. W zakresie muzyki był w dużej mierze autodydaktą, zgodnie bowiem z wolą ojca miał zostać prawnikiem. Śpiewu oraz gry na instrumentach (klawesyn, skrzypce i wiolonczela) uczył się u chórzystów katedry św. Szczepana, a wiadomości o regułach komponowania czerpał z Gradus ad Parnassum J.J. Fuxa. W latach 30. przebywał w Wenecji, gdzie być może poznał A. Vivaldiego, T. Albinoniego, B. Galuppiego. Po powrocie do kraju był kapelmistrzem na dworze hrabiego F. von Rottala w Holleschau (obecnie Holešov) na Morawach, gdzie w 1737 poślubił śpiewaczkę Rosalie Andreides. W latach 1741–44 przebywał w Wiedniu, gdzie komponował m.in. muzykę baletową do licznych przedstawień operowych. W latach 1744–47 ponownie przebywał we Włoszech, głównie w Wenecji (jesienią w 1744 jego żona wystąpiła tam w operze Ch.W. Glucka Ipermestra) i Mediolanie. W latach 1747–50 działał w Wiedniu, komponując muzykę teatralną i instrumentalną (zwłaszcza dla Burgtheater). Jesienią 1751 przeniósł się do Stuttgartu na dwór księcia Karola Eugeniusza, gdzie otrzymał stanowisko kapelmistrza, a jego żona została dworską śpiewaczką. W 1753 Holzbauer i jego żona objęli analogiczne stanowiska na dworze elektora Karola Teodora w Mannheimie. Przez 25 lat Holzbauer kierował tamtejszą operą i słynną orkiestrą, mając wśród współpracowników takich muzyków, jak Ch. Cannabich, F.X. Richter, J.V. Stande i in. W tym czasie Holzbauer trzykrotnie odwiedzał Włochy: w 1757 przebywał w Rzymie, w 1758 w Turynie (w związku z wykonaniem swej opery Nitetti) i w 1759 w Mediolanie (wystawiono tam jego operę Alessandro nell’Indie). Przypuszczalnie bawił też niejeden raz w Paryżu. W 1778 dwór elektora przeniósł się do Monachium, ale Holzbauer pozostał w Mannheimie, gdzie spędził resztę życia, nadal komponując.

Holzbauer należał do czołowych postaci działających w imperium Habsburgów i południowych Niemczech w okresie wczesnoklasycznym. Był jednym z twórców oryginalnego stylu orkiestry mannheimskiej, przyczynił się do jej perfekcji wykonawczej. W jego dorobku kompozytorskim ważne znaczenie mają utwory kościelne, szczególnie msze, w których kompozytor nawiązuje początkowo do twórczości Fuxa, zaś w późniejszych dziełach wzmacnia rolę orkiestry i stopniowo doprowadza do symfonizacji gatunku. W.A. Mozart chwalił u Holzbauera zręczne posługiwanie się głosami wokalnymi i instrumentalnymi oraz umiejętność pisania fug, a do jednego z jego Miserere dopisał 8 własnych fragmentów (1778, KV 297a = Anh. 1), przygotowując utwór do wykonania w cyklu paryskich Concert Spirituel.

Do głównych zadań Holzbauera odpowiedzialnego na dworze mannheimskim za muzykę teatralną należało jednak komponowanie oper. Włoskie opery seria Holzbauera nie różniły się od większości podobnych dzieł innych kompozytorów. Wykonywane były przeważnie w Mannheimie i Schwetzingen (letniej rezydencji elektora) i miały tylko lokalne znaczenie, a większość z nich nie przetrwała do naszych czasów. Szczególną rolę natomiast odgrywa w twórczości Holzbauera opera niemiecka, reprezentowana przez takie dzieła, jak Hypermnestra (1741) i Günther von Schwarzburg (1777). Pierwsza z nich wyznaczała początki niemieckojęzycznej opery w Wiedniu, zaś druga dała impuls do późniejszego rozkwitu narodowej opery niemieckiej. Już premiera Günthera von Schwarzburg wywołała ogromne zainteresowanie tym dziełem, które w następnych latach znalazło się w repertuarze wielu teatrów niemieckich. Mozart po obejrzeniu spektaklu mannheimskiego (XI 1777) podkreślał w liście do ojca piękno i ekspresję muzyki Holzbauera. Do sukcesu opery przyczyniło się jednak przede wszystkim libretto A. Kleina, o tematyce historyczno-narodowej z silnym zaakcentowaniem wątku patriotycznego. Elementów niemieckich doszukiwali się współcześni także w muzyce. Pod względem architektonicznym dzieło to wzorowane jest na koncepcji dramaturgicznej Metastasia, typowej dla ówczesnej opery seria. Różni się ono natomiast od innych oper włoskich stosunkowo dużą rolą instrumentów (rozbudowane introdukcje do arii), znaczną liczbą szeroko rozwiniętych recytatywów akompaniowanych (z częstymi zmianami tempa, tonacji i instrumentacji ilustrującymi dramatyzm sytuacji oraz uczuć), łączeniem recytatywów i arii w wielkie sceny (analogicznie jak w twórczości Glucka).

Wśród swych współczesnych Holzbauer uchodził za jednego z wybitnych symfoników. W jego symfoniach przeważa cykl 3-częściowy, przy czym w części pierwszej tematy są mało skontrastowane, a praca tematyczna słabo rozwinięta. Cykl 4-częściowy prezentuje Symfonia Es-dur (wyd. w «Denkmäler der Tonkunst in Bayern») z menuetem oraz ilustracyjnym finałem (La tempesta del mare).

Literatura (wybór): Iganz Holzbauer. Kurzer Lebensbegriff (autobiografia), „Magazin der Musik”, wyd. C.F. Cramer, Hamburg 1783–86, przedr. w 2 t., 1971–74, także przedr. w przedmowie H. Kretzschmara do Günther von Schwarzburg, «Denkmäler Deutscher Tonkunst» VIII/IX, 1902; katalog tematyczny symfonii, w: Sinfonien der pfalzbayerischen Schule, «Denkmäler der Tonkunst in Bayern» III, VII/2, wyd. H. Riemann, Lipsk 1902, 1906; katalog tematyczny utworów kameralnych, w: Mannheimer Kammermusik des 18. Jahrhunderts, «Denkmäler der Tonkunst in Bayern» XVI, wyd. A. Sandberger, Lipsk 1915; J. Sittard Zur Geschichte der Musik und des Theaters am Württembergischen Hofe, Stuttgart 1890–91, przedr. 1970; F. Walter Geschichte des Theaters und der Musik am Kurpfälzischen Hofe, Lipsk 1898, przedr. 1968; E. Bücken Der heroische Stil in der Oper, Lipsk 1924; L. Schiedermair Die deutsche Oper. Grundzüge ihres Werden und Wesens, Lipsk 1930, 3. wyd. 1943; R. Münster Mozart und Holzbauer. Die Miserere-Bearbeitung KV Anh. 1/297 a, Mozart-Jahrbuch IX, 1959; E. Schmitt Kirchenmusik der Mannheimer Schule, Wiesbaden 1982; K. Altmann Ignaz Holzbauer als Messenkomponist, w: Mannheim und Italien. Zur Vorgeschichte der Mannheimer, ks. kongr. Mannheim 1982, Moguncja 1984; P. Corneilson Die Oper am Kurfürstlichen Hof zu Mannheim, w: «Die Mannheimer Hofkapelle im Zeitalter Carl Theodors», red. L. Finscher, Mannheim 1992; J. Reutter Die Kirchenmusik am Mannheimer Hof, «Die Mannheimer Hofkapelle im Zeitalter Carl Theodors», red. L. Finscher, Mannheim 1992; P. Corneilson, E.K. Wolf Newly Identified Manuscripts of Operas and Related Works from Mannheim, „Journal of the American Musicological Society” 47 (1994); B. Pelker Holzbauer, Ignaz (Jakob), w: Die Musik in Geschichte, Kassel 2003; L. Bennett Ignaz Holzbauer and the origins of German opera in Vienna, „Eighteenth-century music” 3/1 (2006); R. Strohm Ignaz Holzbauers „Hypermnestra” (1741): Zur Geschichte und Interpretation des Librettos, „Studien zur Musikwissenschaft” 58 (2014); J. Perutková „Die glückliche Vorbedeutung and Aristheus”: Unknown Libretti of German-Language Operas Performed in the Kärntnertortheater in Vienna in 1741, „Musicologica Brunensia” 53 (2018) Supplementum.