Hartmann, Johann Peter Emilius

Hartmann Johann Peter Emilius, *14 V 1805 Kopenhaga, †10 III 1900 Kopenhaga, duński kompozytor, dyrygent i organista pochodzenia niemieckiego, wnuk Johanna Ernsta. Ojciec Johanna Petera Emiliusa August Wilhelm (1775–1859) był skrzypkiem kapeli królewskiej w Kopenhadze i organistą, matka była guwernantką księcia Frederika, późniejszego króla Danii. W domu rodzinnym Johanna Petera Emiliusa odbywały się wieczory muzyki kameralnej, na których wykonywano utwory klasyków wiedeńskich. Ojciec – jego jedyny nauczyciel – uczył chłopca gry na skrzypcach, fortepianie i organach oraz zabierał go na przedstawienia teatru królewskiego. Zgodnie z wolą rodziców Johann Peter Emilius rozpoczął w 1822 studia prawnicze na uniwersytecie w Kopenhadze, a po ich ukończeniu został w 1828 sekretarzem dworskiej komisji werbunkowej, pełniąc tę funkcję do 1870; równocześnie uprawiał bardzo szeroką działalność muzyczną.

Johann Peter Emilius miał bliskie kontakty z kompozytorami duńskimi: C.F.E. Weysem i D.K. Kuhlauem, przyjaźnił się z A. Bournonville’em, z którym wystąpił po raz pierwszy publicznie jako skrzypek w wieku 15 lat, a później do jego librett skomponował wszystkie swoje balety. W 1824 Johann Peter Emilius został organistą w Garnisonkirken w Kopenhadze, a od 1843 do końca życia był organistą tamtejszej katedry. W latach 1827–42 nauczał w nowo otwartym konserwatorium Siboniego w Kopenhadze. Działalność pedagogiczną kontynuował w Musikkonservatorium, którym od 1866 kierował wraz z N. Gadem i H.S. Paullim, i w którym aż do śmierci nauczał teorii muzyki i kompozycji; wykształcił całe pokolenie duńskich kompozytorów. Był współzałożycielem Musikforeningen (1836), głównego towarzystwa koncertowego w XIX-wiecznej Kopenhadze, a w latach 1839–92 jego przewodniczący; kierując przez ponad 50 lat Musikforeningen, odegrał dużą rolę w życiu muzycznym Kopenhagi. Ponadto był dyrygentem i przewodniczącym (od 1868) Studentersangforeningen (studenckie towarzystwo śpiewacze), co inspirowało go do komponowania licznych utworów chóralnych.

Johann Peter Emilius Hartmann odbył kilka podróży za granicę. W 1836 wyjechał wraz z H.A. Marschnerem do Niemiec, Austrii, Francji i Szwajcarii, gdzie spotkał wielu wybitnych kompozytorów, m. in. L. Spohra, który wykonał po raz pierwszy jego Symfonię g-moll (Kassel 1837). W latach 1839, 1841 i 1843–44 wyjeżdżał do Niemiec, gdzie poznał m.in. F. Mendelssohna, C. Wieck i R. Schumanna (przez szereg lat recenzenta jego utworów w „Neue Zeitschrift für Musik”), a także F. Liszta, za sprawą którego została wystawiona w Weimarze w 1856 opera Hartmanna Liden Kirsten. W 1843 zdobył III nagrodę w konkursie na sonatę fortepianową, ogłoszonym przez Norddeutscher Musikverein (Sonata op. 34), a także w 1844 dyrygował w Lipsku swą uwerturą do dramatu Hakon Jarl. 1849 otrzymał tytuł profesora, a w 1874 – doktorat honoris causa uniwersytetu w Kopenhadze.

Wiele kompozycji Hartmanna pozostało do dziś w rękopisie, niektóre utwory orkiestrowe i kantaty oraz wszystkie opery i balety były wydane za życia kompozytora (głównie w Kopenhadze w postaci wyciągów fortepianowych). Johann Peter Emilius Hartmann jest obok N. Gadego najwybitniejszą postacią duńskiego życia muzycznego w XIX w. Komponował przez blisko 80 lat; pozostawił ogromną twórczość, obejmującą niemal wszystkie gatunki muzyczne, w której dominowały ilościowo utwory wokalno-instrumentalne. Zmiany stylistyczne, jakim twórczość ta podlegała, ilustrują tendencje rozwojowe muzyki duńskiej w XIX w. Pierwsze utwory Hartmanna utrzymane są w klasycznym stylu C.F.E. Weysego. We wczesnych operach (Ravnen, Korsarerne) i Symfonii g-moll widoczne są pewne wpływy Spohra. W zasadzie jednak kompozytorzy niemieccy, którzy wywarli wpływ na wielu kompozytorów duńskich tego okresu, nie oddziałali na Hartmanna. Jego twórczość ma wyraźnie odrębny charakter. Wpłynęła na nią silnie narodowo-romantyczna literatura duńska, która wzbudziła u kompozytora zainteresowanie staronordyckimi sagami i mitami, stanowiącymi osnowę wielu jego utworów. Dzieła Hartmanna stopniowo traciły cechy klasyczne, nabierając charakteru romantycznego i wyraźnie nordyckiego. Za przełom w twórczości kompozytora przyjmuje się muzykę do poematu A. Oehlenschlägera Guldhornene (1832). Hartmann wyzyskiwał szeroko folklor skandynawski, jego właściwości metrorytmiczne, tonalne i melodyczne (zarówno w postaci cytatów melodii i motywów ludowych – opera Liden Kirsten, jak i wzorów dla kształtowania własnej melodyki). Jego późne utwory, szczególnie Sonata fortepianowa a-moll, stanowią już antycypację twórczości C. Nielsena. Obok Sonaty do najważniejszych utworów zaliczane są: opera Liden Kirsten, balety, uwertury Hakon Jarl, Axel og Valborg, Yrsa, utwór chóralny Vølves Spaadom. Twórczość Hartmanna, bardzo popularna i szeroko wykonywana w Danii, była mało znana poza jej granicami. Jedynie nieliczne utwory zostały wydane w Niemczech, a zaledwie kilka tam wykonano. Prawykonania niemal wszystkich utworów odbyły się w Kopenhadze.

Literatura: A. Hammerich Johann Peter Emilius Hartmann. Biografiske essays, Kopenhaga 1916; W. Behrend Johann Peter Emilius Hartmann, Kopenhaga 1918; R. Hove Johann Peter Emilius Hartmanns Stryggekvartetter, „Musikhistorisk Arkiv” 1932; R. Hove Johann Peter Emilius Hartmann, Kopenhaga 1934 (zawiera wykaz twórczości sporządzony przez A. Nielsena); V. Bitsch Johann Peter Emilius Hartmann, Hellerup 1055; S. Sørensen En dansk guldalder-opera (Liden Kirsten), w księdze pamiątkowej G. Albecka, Kopenhaga 1966; J. Thornberg Johann Peter Emilius Hartmanns ouverturer, „Musik og Forksning” 1975 nr 1; L. Brix Die Klaviermusik von Johann Peter Emilius Hartmann, dysertacja uniwersytetu w Getyndze, 1971; D. Fog Dansk Musikfortegnelse, Kopenhaga 1979 (katalog utworów kompozytorów duńsykich, wydanych w latach 1750–1854).