Hába, Alois

Hába Alois, *21 VI 1893 Vizovice (Morawy), †18 XI 1973 Praga, kompozytor, teoretyk i pedagog.

W latach 1908–12 uczył się w szkole dla nauczycieli w Kromieryżu, gdzie pobierał lekcje gry na skrzypcach; w latach 1912–14 nauczał w szkole powszechnej w Bílovicach na Morawach. W latach 1914–15 studiował kompozycję u V. Nováka w konserwatorium w Pradze; uzupełniał studia kompozytorskie u F. Schrekera w Musikakademie w Wiedniu (1917–20) i Hochschule für Musik w Berlinie (1920–22). Podczas studiów w Wiedniu związał się z Verein für musikalische Privataufführungen oraz z Universal Edition, gdzie pracował jako korektor; zetknął się wówczas z B. Bartókiem, A. Schönbergiem i F. Busonim, którzy wywarli na niego silny wpływ. W latach 1923–45 Alois Hába był profesorem kompozycji mikrotonowej w konserwatorium w Pradze, gdzie stworzył własną szkołę kompozycji: do grona jego uczniów należeli: K. Ančerl, V. Dobiáš, K. Hába, R. Kubín, S. Osterc, M. Ponc i K. Reiner. Od 1945 był profesorem kompozycji mikrotonowej w Akademie Musických Umění w Pradze, w 1951 wydział ten rozwiązano. W latach 1945–48 kierował Divadlo 5. Května (przemianowanym później na Smetanovo Divadlo) w Pradze. Od 1956 wykładał na Międzynarodowych Kursach Wakacyjnych Nowej Muzyki w Darmstadcie. W ostatnich latach życia poświęcił się wyłącznie kompozycji. Był członkiem honorowym Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej, w którym działał od 1931; ponadto był członkiem Česká Akademie Věd a Umění w Pradze (od 1929) oraz Akademie der Künste w Berlinie (od 1961).

Pierwsze opusowane kompozycje Alois Hába pisane pod kierunkiem F. Schrekera (op. 1b – op. 5) charakteryzują się silnie schromatyzowaną harmoniką i rozluźnionymi związkami tonalnymi. Na zwrot w latach 20-tych ku problematyce muzyki mikrofonowej i atematycznej wpłynęli: A. Schönberg, który skierował uwagę Aloisa Háby na myślenie muzyczne poza zasadą tonalną, F. Busoni, który zainspirował – obok R. Steina i W. Möllendorfa – jego poszukiwania systemu mikrochordalnego, i B. Bartók, który wzbudził zainteresowania Aloisa Háby syntezą pierwiastków ludowych ze współczesnym warsztatem kompozytorskim. Sam Alois Hába podkreśla, że bezpośrednich impulsów do powstania systemów mikrotonowych dostarczyły mu własne studia nad muzyką ludową wschodnich Moraw, która zawiera interwalikę mniejszą od półtonowej.

Na początku lat 20-tych kompozytorskie i teoretyczne zainteresowania Aloisa Háby skupiły się na problematyce muzyki ćwierćtonowej; w rezultacie powstał II Kwartet smyczkowy, który zapoczątkował serię utworów ćwierćtonowych, oraz praca teoretyczna Harmonické základy.... Doświadczenia te stały się punktem wyjścia dla dalszego rozwoju teorii muzyki ćwierćtonowej z uwzględnieniem odrębnego systemu notacji. W 1923 Alois Hába pod wpływem Busoniego dokonał nowego podziału dźwięku na 6 części (V Kwartet smyczkowy). Podziały ćwierćtonowe i ⅟₆-tonowe stanowiły podstawę systemu dźwiękowego jego kompozycji z tych lat, choć w swym najważniejszym dziele teoretycznym (Neue Harmonielehre) Alois Hába sformułował również podstawy do dalszej systematyki podziałów mikrochordalnycb oktawy. W pracy tej dokonał Alois Hába klasyfikacji współbrzmień mikrotonowych w oparciu o kryterium ich percepcji. Z tego też punktu widzenia różnica między systemem ćwierćtonowym a ⅟₆-tonowym polega na tym, że pierwszy „neutralizuje” tryby dur i moll, podczas gdy drugi, utrzymując w mocy ich opozycję, znacznie ją wzbogaca (np. obniżenie małej tercji o ⅟₆ tonu pogłębia walor „molowości”, a podwyższenie tercji durowej o tę samą wielkość uwydatnia walor „durowości”). Dążąc w swych kompozycjach do przełamania konwencji „utemperowanego słyszenia”, Alois Hába współpracował także z budowniczymi instrumentów w celu stworzenia instrumentarium ultrachromatycznego. Z jego inspiracji powstały: ćwierćtonowy klarnet (1924) i trąbka (1931), ćwierćtonowa i ⅟₆-tonowa fisharmonie (1928, 1936), 3 typy ćwierćtonowego fortepianu (1924–31, firma Förster), a także ćwierćtonowa gitara. Drugim istotnym pojęciem związanym z mikrochordalną twórczością Aloisa Háby lat 20-tych był termin „ atematyczności” kompozycji. Pojęcie to (równie nieścisłe i równie już zakorzenione jak „atonalność”) nie oznaczało likwidacji tematów w kompozycji, lecz dotyczyło braku pracy tematycznej w znaczeniu środków przetworzeniowo-wariacyjnych, transpozycji, powtórzeń czy ewolucjonizmu. Atematyczność muzyki Aloisa Háby wiąże się z założeniem zmienności fakturalnej, nieopartej na żadnej idei jednoczącej kategorie formalne. Szczytowym osiągnięciem tej fazy twórczości Aloisa Háby była ćwierćtonowa opera Matka, której międzynarodową sławę przyniosła prapremiera 1931 w Monachium. W latach 30-tych Hába komponował także w systemie półtonowym. W latach 50-tych Alois Hába porzucił eksperymentalne poszukiwania i włączył się w nurt twórczości socrealistycznej. Wyrazem tej reorientacji są kwartety VI–IX, a zwłaszcza twórczość wokalno-instrumentalna (kantata Za mír).

Najistotniejsze znaczenie z punktu widzenia teorii i estetyki nowej muzyki ma twórczość Aloisa Háby z lat 20-tych, w której kompozytor wypracował oryginalne założenia muzyki mikrofonowej i atematycznej. Pomimo dużego rozgłosu, jaki zdobyły sobie innowacje Aloisa Háby w okresie międzywojennym, ich recepcja nie wykroczyła w 1 połowy XX w. poza wąski krąg uczniów kompozytora. Jednak bez pokonania przez Aloisa Hábę bariery równomiernej temperacji trudna do wyobrażenia byłaby labilność podziałów oktawy, charakterystyczna dla wielu różnych tendencji muzyki współczesnej.

Literatura: H. H. Stuckenschmidt, Neue Musik zwischen den beiden Kriegen, Berlin 1951; P. Collaer, La musique moderne, Paryż 1955; B. Pilarski, Alois Hába w kręgu swych wspomnień (rozmowa z Aloisem Hábą), „Ruch Muzyczny” 1958, nr 21; J. Vysloužil, Alois Hába als Kompositionslehrer, w: Sborník prací filosofické fakulty brněnské university, Brno 1965; J. Vysloužil, Alois Hába, A. Schönberg und die tschechische Musik, w: Aspekte der Neuen Musik, księga pamięci H. H. Stuckenschmidta, red. W. Burde, Kassel 1968; J. Vysloužil, Alois Hába, Brno 1970; R. Stephan, H. H. und Schönberg Zum Thema: Die Wiener Schule und die tschechische Musik des 20. Jahrhunderts, księga pamięci A. Volka, Kolonia 1974; J. Vysloužil, Alois Hába. Život a dílo, Praga 1974.