Gould, Glenn

Gould Glenn, *25 IX 1932 Toronto, †14 X 1982 Toronto, kanadyjski pianista. Studia muzyczne odbył w latach 1942–52 w Royal Conservatory of Music w Toronto pod kierunkiem A. Guerrera (fortepian), F. C. Silvestra (organy) i L. Smitha (teoria). Pierwsze występy pianistyczne Goulda datują się od 12. roku życia. W 2 lata później grał już z Toronto Symphony Orchestra IV Koncert fortepianowy Beethovena, a w 1945 wystąpił w Toronto z recitalem organowym. Mając 16 lat zdecydował, że będzie kompozytorem. Napisał w technice dodekafonicznej Sonatę na fagot i fortepian, 5 utworów i Sonatę na fortepian oraz muzykę do dramatu Szekspira Wieczór Trzech Króli, którą grał sam podczas przedstawienia. Potem skomponował jeszcze Kwartet smyczkowy op. 1 (wyd. Nowy Jork 1956), kadencje do I Koncertu fortepianowego Beethovena (wyd. Nowy Jork 1958) oraz scenkę kontrapunktyczną So You Want to Write a Fugue? na 4-głosowy chór mieszany, fortepian i kwartet smyczkowy (wyd. Nowy Jork 1964). Od 1956 Gould zajmował się pisarstwem muzycznym. W swych artykułach, esejach i wywiadach podejmował rozległą tematykę z zakresu twórczości, wykonawstwa, estetyki i socjologii muzyki XX w. Chętnie pisał komentarze do utworów, które sam wykonywał na koncertach lub nagrywał na płyty. Jego piśmiennictwo odznacza się realistycznym spojrzeniem na rzeczywistość, a zarazem przenikliwą inteligencją, niepozbawioną cech przekory, ironii, a nawet autoironii; piórem władał po mistrzowsku. Inną dziedziną aktywności artystycznej Goulda był od 1966 film muzyczny.

Gould był jednak przede wszystkim pianistą, i to pianistą o wyjątkowo silnej indywidualności i znamionach geniusza. Przykuwał uwagę zarówno przychylnych mu, jak i niechętnych słuchaczy, gdyż wyłamywał się z przyjętych kanonów i norm interpretacyjnych, narzucając nowe, własne. Zyskiwał jednak przeważnie opinie entuzjastyczne. Wkrótce po liczącym się debiucie w waszyngtońskiej Phillips Gallery (2 I 1955) i recitalu w nowojorskim Town Hall otrzymał znakomite recenzje, w wyniku których podpisał kontrakt na wyłączność nagrań płytowych z firmą Columbia Records; nagrane w VI tegoż roku Wariacje Goldbergowskie oznaczają, zdaniem wielu krytyków, przełom w interpretacji Bacha. W 1957 Gould rozpoczął wojaże zagraniczne: wzbudził sensację w Moskwie i w Leningradzie, a w Berlinie, po koncercie pod batutą H. v. Karajana, został nazwany największym pianistą od czasu Busoniego. W tym samym roku koncertował w USA, RFN, Austrii (festiwal w Salzburgu), Belgii, Szwecji i Włoszech. W 1955 zdobył Medal Bachowski przyznany przez Fundację Harriet Cohen w Londynie i wystąpił z cyklem koncertów fortepianowych Beethovena w Royal Festival Hall. W 1960 wziął udział w programach telewizyjnych L. Bernsteina, mając już bogate doświadczenie wyniesione z tzw. „lectures” telewizyjnych w Kanadzie, w których grał i mówił o muzyce. W latach 1963–64 Gould prowadził wykłady z muzyką na kilku uniwersytetach w USA i Kanadzie, uwieńczone doktoratem honoris causa uniwersytetu w Toronto. Równolegle z działalnością koncertową wypracowywał własny system nagrywania płyt, który pozwalał – dzięki zastosowaniu bardzo precyzyjnego montażu – na osiągnięcie rezultatu pozostającego w idealnej zgodności z założeniem wyjściowym. Gould uważał, że tylko studio daje możliwość absolutnej koncentracji, podczas gdy na sali, podczas koncertu, zbyt wiele szczegółów wymyka się spod kontroli, stając się dziełem przypadku. Postanowił więc zrezygnować z występów publicznych. Do podjęcia tej nieoczekiwanej decyzji w momencie, gdy kariera jego osiągała apogeum, przyczyniły się pozostałości po przebytej w młodości chorobie Heinego-Medina (kalectwo nóg), zmuszające go do siedzenia na bardzo niskim krześle (zaprojektowanym przez samego Goulda) i trzymania dłoni wysoko nad klawiaturą, co znaczna część publiczności, a nawet niektórzy muzycy (dyrygenci) uznawali za przejaw ekscentryczności. Po raz ostatni Gould wystąpił publicznie 28 III 1964 w Orchestra Hall w Chicago (grał utwory z Kunst der Fuge i IV Partitę D-dur Bacha, Sonatę As-dur op. 110 Beethovena i III Sonatę Kreneka.

Repertuar Goulda, choć wielki ilościowo, ograniczał się do kilku rejonów, wyznaczonych określoną estetyką pianisty. Dominowała w nim muzyka baroku (ze szczególną predylekcją do Bacha), klasycyzmu i XX w. (przede wszystkim twórców szkoły wiedeńskiej). Prawie nie grał romantyków; wyjątkowo włączył do programu recitalu radiowego w Toronto (1970) Sonatę h-moll Chopina. Choć cenił wysoko muzykę Chopina, oświadczył, że „nie lubi belcanta na fortepianie”. Od dzieciństwa buntował się przeciw konwencjom, nawykom, tzw. upodobaniom. Lubił chodzić własnymi drogami. Był zwolennikiem czystej, ścisłej formy i absolutnego rygoru metrorytmicznego. Jego skłonność do polifonii wiązała się ze szczególną umiejętnością kształtowania muzyki w sposób jasny i przejrzysty. Klarowne podanie myśli muzycznej, wyrazistość strukturalna, plastyczność frazy i – ponad wszystko – pulsacyjna organizacja rytmu, bliska w swej naturze beatowi w muzyce jazzowej — oto najważniejsze wyznaczniki Gouldowskiego ładu wewnętrznego. W fakturze Gould nie uznawał hierarchizacji elementów, co prowadziło niekiedy do paradoksów: np. w sonatach Mozarta w jego wykonaniu figuracje lewej ręki zaczynały pełnić rolę równorzędną melodii eksponowanej przez rękę prawą. Do dziś budzą kontrowersje obierane przez pianistę tempa (np. w sonatach Beethovena), bądź za szybkie, bądź za wolne w stosunku do tradycyjnych norm i nawyków. Ale nie tempa stanowią o istocie ewolucji, której Gould poddał sztukę wykonawczą, nasycając wykonywaną muzykę rzadko spotykaną energią wewnętrzną i ekspresją, co wyróżnia go spośród wszystkich pianistów.

Literatura: G. Payzant Glenn Gould, Toronto 1978; H. Rutland Impressions of Glenn Gould, „The Musical Times” lipiec 1959; J. Kaiser Glenn Gould und Friedrich Gulda, w: Grosse Pianisten in unserer Zeit, Monachium 1965; G. Kogan Glenn Gould, w: Woprosy pianizma, Moskwa 1968; P. Meyers Glenn Gould, „Gramophone” L, 1973; P. Cosse Irritation aus dem Studio, „Fono-Forum” 1973 nr 4 (z dyskografią); H. Neuhaus Glenn Gould, w: Glenn Gould. Nejgauz, Moskwa 1975.