Galilei Vincenzo, *po 1520 Santa Maria a Monte (koło Florencji), pogrzeb. 2 VII 1591 Florencja, włoski teoretyk i kompozytor. Przypuszczalnie ok. 1540 udał się na studia muzyczne do Florencji. Jako lutnista zwrócił na siebie uwagę m.in. Bernadetta de Medici i G. Bardiego, a następnie nawiązał kontakt z Cameratą florencką. Ok. 1562 mieszkał w Pizie, gdzie działał jako nauczyciel gry na lutni. Wspierany przez Bardiego przed 1565 studiował u G. Zarlina w Wenecji, a następnie u G. Meiego w Rzymie. Przebywał również w Messynie i Marsylii, gdzie zapoznał się z muzyką turecką i mauretańską. W 1568 przebywał w Wenecji w związku z wydaniem dialogu Fronimo. W 1572 lub 1574 osiedlił się we Florencji. W latach 1572–82 wymienił ponad 30 listów na temat muzyki greckiej z G. Meim. W ostatnich latach życia Galilei zajmował się m.in. doświadczeniami akustycznymi i krytyką pism Zarlina. Był ojcem matematyka i astronoma Galileo G. Inny syn Galileiego, lutnista Michelangelo, który opublikował Il primo libro d’intavolatura di liuto… (Monachium 1620), działał na dworze bawarskim w Monachium, a przedtem – według K. Chłędowskiego – na dworze wojewody wileńskiego Krzysztofa Radziwiłła. Według tego samego autora, wnuk Gelileiego, również Vincenzo Galilei, był nauczycielem śpiewu i gry na lutni w jakimś książęcym domu polskim, zaś według A. Polińskiego – kierował nadworną kapelą Janusza Tyszkiewicza. Ta ostatnia wiadomość powtarza się kilkakrotnie w polskiej literaturze muzykologicznej z powołaniem się na R. Eitner Biographisch-Bibliographisches Quelleb-Lexikon, , 10 t., Lipsk 1899–1904, który jej jednak nie zawiera.
Galilei był czołowym teoretykiem Cameraty florenckiej. W Dialogo della musica antica e moderna sformułował założenia stylu monodycznego. U podstaw poglądów Galileiego leży zainteresowanie i kult dla antyku. (W Dialogo… zamieścił 3 hymny Mesomedesa w oryginalnej notacji.) Postulowana przez niego reforma zmierzała do wskrzeszenia muzyki greckiej. Był zwolennikiem stylu ekspresywnego, eksponującego charakter wyrazowy tekstu, osiągalnego jego zdaniem tylko w muzyce monodycznej. Z tego względu Galilei odnosił się krytycznie do muzyki polifonicznej. W swych pismach poświęcił wiele miejsca krytyce Zarlina. Sprzeciwiał się jego poglądowi, że reguły muzyki muszą opierać się na podstawach matematycznych. Galilei przyjął za podstawę doświadczenie słuchowe i praktykę muzyczną. Opowiadał się za swobodą w stosowaniu dysonansów i zwrotów chromatycznych, uznając je za środki potęgujące możliwości wyrazowe muzyki. Zasady kompozycji i dokonywania intawolacji lutniczej zamieścił w dialogu Fronimo, którego 2. wydanie zawiera też 124 utwory różnych twórców (w tym własne kompozycje Galileiego).
Twórczość kompozytorska Galileiego obejmuje głównie utwory lutniowe. Tabulatura drukowana zawiera intawolacje 24 madrygałów różnych autorów (w tym 7 Galileiego) i Francesca da Milano 6 ricercarów. W księdze rękopiśmiennej zamieścił 12 suit złożonych z passamezza, romaneski i saltarella: każdy z tych tańców zbudowany jest z wielu wariacji (jedna z romanesek ma ich ponad 100); ponadto zbiór ten zawiera 56 galiard zatytułowanych żeńskimi imionami mitologicznymi oraz przeszło 20 różnych tańców innych autorów. W opracowaniach utworów wokalnych widoczna jest dbałość o zachowanie pierwotnej konstrukcji z jej linearyzmem. W madrygałach Galileiego znalazły zastosowanie postulowane przez niego środki wyrazu: chromatyzmy i połączenia dysonansowe. W niektórych madrygałach widoczna jest skłonność do homofonii i deklamacyjnej melodyki, przez co zbliżają się one do stylu monodycznego.
Literatura: O. Chilesotti Il primo libro di Huto di Vincenzo Galilei, „Rivista Musicale Italiana” XV, 1908; O. Chilesotti Di Nicola Vincentino e dei generi greci secondo Vincenzo Galilei, „Rivista Musicale Italiana” XIX, 1912; K. Chłędowski Rzym, ludzie baroku, Lwów 1912; O. Fleissner Die Madrigale V. Galileis und sein „Dialogo della musica antica e della moderna”, Monachium 1922; A. Einstein V. Galilei and the Instructive Duo, „Music and Letters” XVIII, 1937, tłum. włoskie „La Rassegna Musicale Italiana” XI, 1938; D.P. Walker Musical Humanism in the 16th and early 17th Century, „The Music Review” II–III, 1941–42, przedr. «Herausgegeben von der Gesellschaft für Musikforschung» V, Kassel 1949; A. Einstein The Italian Madrigal, Princeton 1949, przedr. 1971; J.M. Barbour Tuning and Temperament, East Lansing (Michigan) 1951; N. Pirotta Temperaments and Tendencies in the Florentine Camerata, „The Musical Quarterly” XL, 1954; C.V. Palisca V. Galilei’s Counterpoint Treatise…, „Journal of the American Musicological Society” IX, 1956; C.V. Palisca V. Galilei and Some Links between „Pseudo-monody” and Monody, „The Musical Quarterly” XLVI, 1960; C.V. Palisca V. Galilei’s Arrangements for Voice and Lute, w: Essays in Musicology, ks. pamiątkowa D. Plamenaca, Pittsburgh 1969; D.P. Walker Some Aspects of the Musical Theory of Vincenzo Galilei and Galileo Galilei, „Proceedings of the Royal Musical Association” C, 1973–74; K. Berger Theories of Chromatic and Enharmonic Music in Late Sixteenth Century Italy, Ann Arbor 1979.
Prace:
Fronimo. Dialogo (…) nel quale si contengono le vere, et necessarie regole del intavolare la musica nel liuto, wyd. Wenecja 1568, poszerz. 2. wyd. 1584
Dialogo della musica antica et della moderna, wyd. Florencja 1581, 2. wyd. 1602
Discorso intorno all’opere di Messer Gioseffo Zarlino da Chioggia, wyd. Florencja 1589
Compendio nella tehorica [!] della musica, ok. 1570, rkp. Bibliotheca Nazionale we Florencji
Il primo libro della prattica del contrapunto all’uso delle consonanze, 3 wersje, 1588–91, rkp. Bibliotheca Nazionale we Florencji
Discorso intorno all’uso delle dissonanze, 3 wersje, 1588–91, rkp. Bibliotheca Nazionale we Florencji
Discorso intorno all’uso dell’enharmonio… 1590–91, rkp. Bibliotheca Nazionale we Florencji
Dubbi intorno a quanto io ho detto dell’uso dell’enharmonio, con la solutione di essi 1591, rkp. Bibliotheca Nazionale we Florencji
Discorso intorno a diversi pareri che hebbero le tre sette piu famose degli antichi musici, rkp. Bibliotheca Nazionale we Florencji
Discorso particolare intorno all’unisono, rkp. Bibliotheca Nazionale we Florencji
Discorso particolare intorno alla diversità delle forme del diapason, rkp. Bibliotheca Nazionale we Florencji
listy do E. Meiego, rkp. Bibliotheca Nazionale we Florencji
przekłady:
Trattato di musica di Plutarcho, rkp. Bibliotheca Nazionale we Florencji
Traduzione d’un discorso latino fatto da Carlo Valgulio Bresciano sopra la Musica da Plutarco, rkp. Bibliotheca Nazionale we Florencji
Kompozycje:
Intavolature de lauto (…) libro primo, wyd. Rzym 1563
Il primo libro de madrigali, 4- i 5-głosowe, wyd. Wenecja 1574, ks. 2. Wenecja 1587
Contrapunti, 2-głosowe, wyd. Florencja 1584
Libro d’intavolatura di liuto… 1584, rkp. Bibliotheca Nazionale we Florencji
śpiew Ugolina (fragment Piekła z Boskiej komedii Dantego) i 2 lamentacje Jeremiasza na tenor i wiole da gamba, ok. 1581, zaginione
Edycje:
Discorso intorno all’opere di Messer Gioseffo Zarlino da Chioggia, wyd. faks. Mediolan 1933
Dialogo…, wyd. faks. Rzym 1934 oraz «Monuments of Music and Music Literature in Facsimile» II, 20, Nowy Jork 1968
Il Fronimo, wyd. faks. z 1584 «Biblioteca Musica Bononiensis» II, 22, Bolonia 1969 i 1978
G. Meis Letters on Ancient and Modern Music to V. Galilei and G. Bardi, wyd. C. V. Palisca, «Musicological Studies and Documents» III, 1960
Kompozycje lutniowe wyd. O. Chilesotti Lautenspieler des 16. Jahrhunderts, Lipsk 1891
35 utworów lutniowych i księga 2 madrygałów wyd. F. Fano La Camerata Fiorentina w «Istituzioni e monumenti dell’arte musicale italiana» IV, Mediolan 1934
Contrapunti, wyd. L. Rood «Smith College Music Archives» VIII, Northampton (Massachusetts) 1945
12 ricercarów z Fronimo, wyd. F. J. Giesbert, «Antiqua» brak nr, Moguncja 1959
utwory z ksiąg drukowanych wyd. R. Chiesa jako Il primo libro di Intavolatura di liuto, Mediolan 1977