Eisler [‘ajsler] Hanns, *6 VII 1898 Lipsk, †6 IX 1962 Berlin, niemiecki kompozytor. W 1919 rozpoczął naukę kompozycji pod kierunkiem K. Weigla w Neues Wiener Konservatorium, następnie kontynuował studia u A. Schönberga i A. Weberna w Wiedniu; dyrygował również chórami robotniczymi. W latach 1925–33 mieszkał w Berlinie, gdzie obok działalności kompozytorskiej zajmował się publicystyką; swoje krytyki i felietony muzyczne zamieszczał na łamach organu KPD „Rote Fahne”. W okresie tym związał się z zaangażowaną politycznie grupą literatów i muzyków (B. Brecht, E. Weinert, K. Tucholsky, K. Weill i in.). Od 1930 datuje się jego wieloletnia współpraca artystyczna z B. Brechtem. W latach 1930–32 Eisler podróżował do ZSRR. Od 1933 przebywał na emigracji, m. in. we Francji, Anglii, Danii, a od 1938 w USA, gdzie wykładał w New School for Social Research w Nowym Jorku (1938), a w 1942 w University of Southern California. W latach 1940–44 jego zainteresowania skupiały się głównie na muzyce filmowej; napisał wówczas książkę Composing for the Films. W 1948 wrócił do Europy; najpierw zamieszkał w Wiedniu, a od 1950 w Berlinie. Od 1950 prowadził mistrzowską klasę kompozycji przy Deutsche Akademie der Künste oraz wykładał w Deutsche Hochschule für Musik w Berlinie. W swoich odczytach i artykułach próbował—w oparciu o teorię marksistowską — przedstawić rolę muzyki w rozwoju socjalizmu. W 1962 Eisler został wybrany przewodniczącym Rady Muzycznej NRD. Był twórcą hymnu narodowego NRD. Przy Deutsche Akademie der Künste w Berlinie znajduje się archiwum jego twórczości kompozytorskiej.
Zainteresowania twórcze Eislera koncentrowały się na muzyce wokalnej, teatralnej i filmowej, a więc muzyce ściśle związanej z tekstem literackim. Teksty w utworach Eislera odzwierciedlają światopogląd kompozytora, który traktował je jako swego rodzaju oręż w walce ideologicznej. W początkowej fazie twórczości Eisler pozostawał w kręgu idei muzycznych Schönberga (utwory młodzieńcze z lat 1920–24, m. in. Palmström op. 5). Od ok. 1930 komponował pod silnym wpływem Brechtowskiej koncepcji sztuki zaangażowanej politycznie, sztuki nawiązującej do prostoty środków wyrazu proletariackich i agitacyjno-propagandowych trup teatralnych. Songi i pieśni masowe to najbardziej typowe gatunki, w których Eisler wypowiadał swoje idee twórcze. Utwory wokalne odznaczają się wyraźną pulsacją rytmiczną (bardzo często marszową), nieskomplikowaną strukturą melodyczną, harmoniką ciążącą ku funkcyjności; utrzymane są zatem w stylu komunikatywnym, łatwo przyswajalnym przez niewyrobionego słuchacza, dla którego były one przede wszystkim przeznaczone. W ramach rozbudowanych kompozycji wokalno-instrumentalnych, jak np. w 9-częściowym Lenin-Requiem czy tryptyku Vorbild, Eisler zestawia ludowe lied i marszowe ballady z tradycyjnymi formami muzyki dawnej, jak passacaglia, fuga i aria repryzowa. Konglomerat wspomnianych form i technik, dopełnion elementami jazzu (np. blues z Die Rundköpfe und die Spitzköpfe), jest podporządkowany nadrzędnemu celowi, jaki Eisler wyznaczył swojej muzyce: oddziaływać na masy sztuką komunikatywną, zaangażowaną ideologicznie, poruszającą współczesną problematykę społeczną.
Literatura: A. Druskin Hanns Eisler, Berlin 1956; H. A. Brockhaus Hanns Eisler, Lipsk 1961; I. Niestiew Hanns Eisler i jego piesennoje tworczestwo, Moskwa 1962; N. Notowicz i J. Elsner Hanns Eisler. Quellennachweise, Lipsk 1966; M. Grabs Dialektik der Musikbetrachtung, wstęp do H. Eisler Materialien zu einer Dialektik der Musik, Lipsk 1973; E. Klemm Hanns Eisler, Berlin 1973; A. Betz Hanns Eisler, Musik einer Zeit, die sich eben, bildet, Monachium 1976.
Kompozycje:
orkiestrowe, m. in.:
Kleine Sinfonie op. 29, 1932
Kammersinfonie na 15 instrumentów, op. 69, 1940
6 suit orkiestrowych
kameralne, m. in.:
2 nonety, 1939
2 septety, 1941, 1947
Vierzehn Arten, den Regen zu beschrieben, kwintet na flet, klarnet, skrzypce, wiolonczelę i fortepian, op. 70, 1941 (na 70. urodziny A. Schönberga)
Duo na skrzypce i wiolonczelę, op. 7, 1925
utwory fortepianowe, m. in.:
3 sonaty, 1922, 1923, 1943
wokalno-instrumentalne:
Palmström na głos recytujący, flet piccolo, flet, klarnet, skrzypce, altówkę i wiolonczelę, op. 5, sł. Ch. Morgenstern, 1924
Die Massnahme na tenor, 3 recytatorów, chór i orkiestrę, op. 20, sł. B. Brecht, 193
Solidaritätslied na głos i małą orkiestrę, op. 27, sł. B. Brecht, 1930 (z filmu Kuhle Wampe)
4 Wiegenlieder für Arbeitermütter na głos i fortepian, op. 33, sł. B. Brecht, 1932
Einheitsfrontlied na głos i małą orkiestrę, sł. B. Brecht, 1934
Ballade von der Judenhure Marie Sanders na głos i małą orkiestrę, sł. B. Brecht, 1935
Deutsche Sinfonie na głosy solowe, 2 recytatorów, chór i orkiestrę, op. 50, sł. B. Brecht, 1937
Lenin-Requiem na głosy solowe, chór i orkiestrę, sł. B. Brecht, 1937
Rapsodia na orkiestrę i sopran solo, sł. z Fausta J. W. Goethego, 1949
Auferstanden aus Ruinen, hymn narodowy NRD, sł. J. R. Becher, 1949
Neue deutsche Volkslieder na głos i fortepian, sł. J. R. Becher, 1950
Das Vorbild na głos i orkiestrę, sł. J. W. Goethe, 1952
Die Teppichweber von Kujan-Bulak na głos i orkiestrę, sł. B. Brecht, 1957
muzyka sceniczna do sztuk B. Brechta:
Die Mutter, wyst. Berlin 1932
Die Rundköpfe und die Spitzköpfe, wyst. Kopenhaga 1936
Furcht und Elend des III. Reiches, wyst. Nowy Jork 1945
Das Leben des Galileo Galilei, wyst. Los Angeles 1947
Die Tage der Kommune, wyst. Karl-Marx-Stadt 1956
Schweyk im zweiten Weltkrieg, wyst. Warszawa 1957
muzyka do filmów, m. in.:
Edycje:
Lieder und Kantaten, 10 t., Lipsk 1956–66
Gesammelte Werke, wyd. S. Eisler, M. Grabs, N. Notowicz, Lipsk 1969–.
Prace:
Composing for the Films, Nowy Jork 1947, wyd. niemieckie Berlin 1949
Reden und Aufsätze, wyd. W. Höntsch, Lipsk 1961 (wybór pism i przemówień Eislera)
Materialien zu einer Dialektik der Musik, wyd. M. Grabs, Lipsk 1973 (zbiór artykułów i wywiadów Eislera).