Dylecki, Dilecki, Dyleckij, Mykoła, Nikołaj Pawłowicz, *ok. 1630 Kijów, †1690 Moskwa, ukraiński teoretyk muzyki, kompozytor. W biografii Dyleckiego jest wiele luk i niejasności; dotychczasowe opracowania podają różne, często sprzeczne informacje, w większości niepoświadczone materiałem źródłowym. Wiadomo, że Dylecki przebywał dłuższy czas w Wilnie, przed 1675 kształcił się w zakresie sztuk wyzwolonych w tamtejszej jezuickiej Akademii. Przed studiami w Wilnie być może przebywał w Warszawie, gdzie był uczniem członków kapeli królewskiej. Po 1675 wyjechał do Rosji; początkowo był prawdopodobnie w Moskwie, następnie w Smoleńsku (1677–78), zaś od 1678 lub 1679 stale mieszkał w Moskwie w domu A. Korieniewa, gdzie zapewne działał jako pedagog i utrzymywał bliskie kontakty z moskiewskim środowiskiem kompozytorskim. Dylecki był związany z domem Straganowych; możliwe, że prowadził chór Straganowa w Solikamsku. Dylecki jest autorem Gramatyki muzycznej, traktatu znanego w kilku wersjach tekstowych i przekładach oraz licznych odpisach, a także pracy znanej jedynie z tytułu Toga Złota w nowey świata metamorphosi... (Wilno 1675, druk zaginiony). Skomponował szereg religijnych utworów wokalnych.
Działalność teoretyczno-muzyczna Dyleckiego przypada na okres zasadniczych przemian w muzyce rosyjskiej. Po reformie Nikona zaczęto przeszczepiać na grunt tradycyjnych śpiewów cerkiewnych nowe formy, środki techniczne i stylistyczne, związane z nowymi prądami muzycznymi i barokowym myśleniem muzycznym Europy Zachodniej. Dylecki – wykształcony w Polsce i zaznajomiony z twórczością kompozytorów polskich (np. M. Mielczewskiego i J. Różyckiego), a także zapewne z muzyką zachodnioeuropejską – odegrał w tym procesie niepoślednią rolę, zarówno jako autor Gramatyki, podręcznika opartego w całości na nowych zasadach kompozytorsko-technicznych, jak i pedagog oraz propagator nowych prądów wśród kompozytorów rosyjskich 2. połowy XVII w. Gramatyka Dyleckiego jest pierwszym podręcznikiem teorii muzyki i kompozycji w języku rosyjskim. Zawiera wyczerpujące wyjaśnienie zasad tzw. partiesnego pienija, kompozycji wielogłosowych i polichoralizmu XVII w. rozpatrywanego w aspekcie muzyki rosyjskiej. Prócz wskazówek praktycznych ilustrowanych przykładami (m.in. z muzyki polskiej i z własnej twórczości) autor zawarł tu szereg sformułowań odnoszących się do barokowych kategorii estetyki muzycznej, a także wprowadził do rosyjskiej teorii muzyki niektóre nowe terminy muzyczne. Ogromna popularność Gramatyki, której odpisy znajdowały się w wielu miejscowościach na terenie dawnej Rosji, świadczy o zainteresowaniu muzyków rosyjskich najnowszymi osiągnięciami muzyki europejskiej i podkreśla duże znaczenie tego traktatu. Znaczną popularnością cieszyły się także kompozycje Dyleckiego, których kopie spotykamy np. w zbiorach klasztornych w Kostromie, w spisach nut bractwa klasztornego we Lwowie (1697).
Twórczość kompozytorska Dyleckiego, odkrywana stopniowo od lat 60. XX wieku, zachowana jest głównie w bibliotekach i archiwach w Moskwie, Sankt Petersburgu i Kijowie. Obejmuje ponad 100 utworów na 3, 4 i 8 głosów. Wydaje się, iż zainteresowania twórcze Dyleckiego skupiały się na wielochórowej muzyce liturgicznej a cappella z wykorzystaniem techniki koncertującej, kontrastów fakturalnych, a także prostych środków polifonicznych. Wśród zachowanych dzieł znajdują się bowiem cykle liturgiczne, 25 koncertów 3-głosowych, 40 koncertów 4-głosowych, 10 koncertów 8-głosowych do tekstów liturgicznych i pozaliturgicznych, a także pojedyncze harmonizacje cerkiewnych śpiewów monodycznych i pieśni kościelnych, które zostały zanotowane w pojedynczych rękopisach, a także zamieszczone w traktacie.
Literatura: W. Metałłow Starinnyj traktat po tieorii muzyki 1679 goda sostawlenyj kijewlaninom N. Dyleckogo, „Russkaja muzykalnaja gazieta” 1897 nr 12; S. Smoleński Musikijskaja grammatika N. Dyleckogo (wstęp), Petersburg 1910; D. Lehmann N. Dylecki und seine „Musikalische Grammatik” (1681) in ihrer Bedeutung für die Geschichte der russischen Musik, „Beiträge zur Musikwissenschaft” II, 1960, z, 1; D. Lehmann M. Dylecki a muzyka polska, „Muzyka” 1965 nr 3; J. Kiełdysz Russkaja muzyka XVIII wieka, Moskwa 1965; A. Szrejer-Tkaczenko Razwitije ukrainskoj muzyki w XVI–XVII w., „Musica Antiqua Europae Orientalis” Acta scientifica I, Warszawa 1966; D. Lehmann Dilezki und die grosse Wandlung der russischen Musik, „Studia Musicologica” IX, 1967, z. 3–4; J. Kiełdysz K woprosu ob istokach russkogo partiesnogo pienija, „Studia Hieronymo Feicht septuagenario dedicata”, red. Z. Lissa, Kraków 1967; A.S. Całaj-Jakymenko Muzykalno-tieoreticzeskaja mysi na Ukrainie w XVII stoleti i trudy N. Dyleckogo, „Musica Antiqua Europae Orientalis” Acta scientifica II, Bydgoszcz 1969; N. Gierasimowa-Piersidskaja Chorowyj koncert na Ukraini w XVII–XVIII stoleti, Kijów 1978; W. Protopopow N. Dylecki i jego „Musikijskaja grammatika”, «Pamiatniki russkogo muzykalnogo iskusstwa», red. J. Kiełdysz, t. 7, Moskwa 1979; C. Jensen A Theoretical Work of Late Seventeenth-Century Muscovy. Nikolai Diletski’s „Grammatika” and the Earliest Circle of Fifths, „Journal of the American Musicological Society” XLV, 1992; J. Kazem-Bek Marcin Mielczewski w „Gramatyce muzycznej” Mikołaja Dyleckiego, w: Marcin Mielczewski. Studia, red. Z.M. Szweykowski, Kraków 1999; C.R. Jensen Musical cultures in seventeenth-century Russia, Bloomington 2009; I. Gierasimowa Kanty czasu szwieckaga «patopu» (1655–1660 gg.) u rasijskich rukapisach aposzniaj czwerci XVII st, „Arche. Paczatak” 2012 nr 6; I. Gierasimowa Transfer and adaptation of West European musical technologies and East European church singing traditions in Russia (last third of the 17th – first half of the 18th century, w: Creating Liturgically: Hymnography and Music. Proceedings of the Sixth International Conference on Orthodox Church Music. University of Eastern Finland, 8-14 June 2015, red. I. Moody, M. Takała-Roszczenko, Joensuu 2017; I. Gierasimowa Wpływ wczesnobarokowego koncertu kościelnego na styl muzyczny Mykoły Dyleckiego, w: Universalia et particularia. Ars et praxis Societatis Jesu in Polonia, red. B. Bohdanowicz, T. Jeż, Warszawa 2018.
Kompozycje:
Służba proporcjonalnaja na 8 głosów
Służba Kijewskaja na 8 głosów
Służba Smolenskaja na 8 głosów (zachowany fragment I części Jedinorodnyj synie)
Służba Rekwialnaja na 8 głosów (zachowany głos I dyskantu)
2 nabożeństwa bez tytułów: na 8 głosów (zachowanych 7 głosów) i 4 głosy (zachowane 3 głosy)
Służba Moskowskaja na 4 głosy
fragment nabożeństwa Chieruwimskaja Dyleckogo raspiewa, na 4 głosy (zachowany zapis kriukowy)
Wieczernaja (Nieszpory) na 8 głosów
Paschalnyj kanon na 8 głosów
Kanon na rożdiestwo na 8 głosów (zaginiony)
Koncerty na 3, 4 i 8 głosów
kilka stichir wielkanocnych
żartobliwy kant Imia moje jest dyszkant, na 4 głosy, tekst prawdopodobnie autorstwa Dyleckiego
Rękopisy wymienionych utworów znajdują się w Moskwie, Sankt Petersburgu, Kijowie i Lwowie; autorstwo Dyleckiego, z uwagi na anonimowość przekazów, w wielu przypadkach wątpliwe.
Dylecki jest także autorem przykładów muzycznych do swego traktatu
ponadto w rękopiśmiennym zbiorze kantów z końca XVII w. znajdują się uwagi redakcji poczynione jego ręką
Traktat:
Gramatyka muzyczna, jak wynika z analizy zachowanych egzemplarzy, ma 3 główne redakcje, a każda z nich – swoje warianty i ich przekazy oraz kopie. Pierwsza redakcja, zwana wileńską, sporządzona przez Dyleckiego w Wilnie ok. 1675 w wariancie polskojęzycznym, zaginęła; zachował się jej drugi wariant w przekładzie na język staro-cerkiewno-słowiański pt. Idea grammatiki musikijskoj, sporządzony przez W. Rezanca i autoryzowany przez Dyleckiego w Moskwie 1679, dedykowany G. Stroganowowi (Moskwa, Rosyjska Biblioteka Państwowa (dawniej Gos. Biblioteka Lenina), zbiór 173 nr 107); ponadto istnieje 9 różnych przekazów tego wariantu: Petersburg, Rosyjska Biblioteka Narodowa (dawniej Gos. Publicznaja Bibliotieka M. Sałtykowa-Szczedrina) – sygnatura Q XII nr 4, oraz Moskwa, Rosyjska Biblioteka Państwowa (dawniej Gos. Bibliotieka Lenina) – zbiór 35 nr 5.41 z przełomu XVII i XVIII w., zbiór 310 nr 177 z początku XVIII w. (fragment), zbiór 7 nr 57 z drugiej ćwierci XVIII w., zbiór 218 nr 14 z połowy XVIII w.; Moskwa, Państwowe Muzeum Historyczne (Gos. Istoriczeskij Muziej) – zbiór I. Zabielina nr 168 z 1730-40 (fragmenty dwóch odpisów), zbiór synodalny nr 777 z 1705–11 (fragment spisany przez M. Łodygina, brakujące karty w: Moskwa, Rosyjska Biblioteka Państwowa (dawniej Gos. Biblioteka Lenina), zbiór 218 nr 347/1); Archiwum Państwowe Obwodu Kaliningradzkiego (Kalininskij Obłastnoj Gos. Archiw) – zbiór 103 nr 65la z początku XVIII w. (spisany przez M. Łodygina); Moskwa, Rosyjskie Narodowe Muzeum Muzyki – Muzeum Glinki (dawniej Gos. Centr. Muziej Muzykalnoj Kultury M. Glinki) – zbiór 283 nr 8126 z połowy XVIII w.
Druga redakcja, zwana smoleńską, pt. Grammatika musikijskogo pienija..., sporządzona w języku rosyjskim prawdopodobnie przez Dyleckiego w Smoleńsku w 1677, dedykowana T. Litwinowowi, obecnie zaginiona, ma 2 warianty; pierwszy z przełomu XVII i XVIII w., sporządzony przez M. Arseniewa (Moskwa, Rosyjskie Państwowe Archiwum Akt Dawnych (dawniej Centr. Gos. Archiw Driewnich Aktow SSSR), zbiór 181 nr 541) ma ponadto 6 różnych przekazów: Petersburski Instytut Historii Rosyjskiej Akademii Nauk (dawniej Archiw Leningradskogo Otdielenija Inst. Istorii AN SSSR) – zbiór 238 dział 1 nr 256 z 1786 (sporządzony przez A. Zacharowa pt. Grammatika ili izwiestnaja prawiła...); Gos. Archiw Kostromskoj Obłasti – zbiór 558 dział 2 nr 583 z ok. 1770 (fragmenty); Archiwum Państwowe Obwodu Kaliningradzkiego (Kalininskij Obłastnoj Gos. Archiw) – zbiór 103 nr 553 z końca XVIII w. (fragmenty); Lwów, Muzeum Narodowe im. A. Szeptyckiego (dawniej Muziej Ukrainskogo Iskusstwa) – zbiór rękopisów nr 87/510804 z 1723 (sporządzony w Petersburgu w przekładzie na język ukraiński), 2 przekazy obecnie zaginione: pt. Grammatika pienija..., niegdyś biblioteka I. Sacharowa w Moskwie, pt. Grammatika ili izwiestnaja prawiła..., z końca XVIII w., niegdyś biblioteka soboru Sofijskiego w Kijowie; drugi wariant redakcji smoleńskiej, zaginiony, znany jest jedynie z fragmentów opublikowanych przez I. Sacharowa.
Trzecia redakcja, zwana moskiewską, pt. Grammatika pienija musikijskogo..., sporządzona przez Dyleckiego oraz J. Korieniewa (połączona z traktatem Musikija J. Korieniewa) dla Dymitrija Stroganowa w Moskwie w 1679 w języku rosyjskim (Moskwa, Państwowe Muzeum Historyczne (Gos. Istoriczeskij Muziej) – zbiór J. Barsowa nr 1340), ma ponadto 5 różnych przekazów: Moskwa, Państwowe Muzeum Historyczne (Gos. Istoriczeskij Muziej) – zbiór synodalny nr 184 z przełomu XVII i XVIII w., zbiór muzealny nr 4072 z początku XVIII w. (fragmenty); Moskwa, Rosyjska Biblioteka Państwowa (dawniej Gos. Biblioteka Lenina) – zbiór 173 nr 116 z przełomu XVII i XVIII w.; Petersburski Instytut Historii Rosyjskiej Akademii Nauk (dawniej Archiw Leningradskogo Otdielenija Inst. Istorii AN SSSR) – zbiór F. Pluszkina nr 263 z 2. połowy XVIII w.; Petersburg, Rosyjska Biblioteka Narodowa (dawniej Gos. Publicznaja Bibliotieka M. Sałtykowa-Szczedrina) – zbiór A. Titowa nr 3753 z przełomu XVII i XVIII w.; drugi wariant tej redakcji, sporządzony przez J. Korieniewa w Moskwie 1681 w języku rosyjskim (Moskwa, Rosyjska Biblioteka Państwowa (dawniej Gos. Biblioteka Lenina), zbiór 205 nr 146) ma jeszcze jeden przekaz: Naukowa Muzyczna Bibliotieka im. S. Taniejewa w Moskiewskim Państwowym Konserwatorium im. P. Czajkowskiego (Nauczno-muzykalnaja Bibliotieka S. Taniejewa Moskowskoj Konserw.) – sygn. W 68 z 1743 (sporządzony przez M. Kononowa). Ponadto znane są jeszcze przekazy łączące elementy różnych wariantów i redakcji: Moskwa, Rosyjska Biblioteka Państwowa (dawniej Gos. Bibliotieka Lenina) – zbiór 210 nr 5, zbiór 37 nr 101 z końca XVIII w. (sporządzony przez W. Czystiakowa). Podane uporządkowanie przekazów Gramatyki muzycznej Dyleckiego nie jest jeszcze ostateczne i wymaga dalszych badań archiwalnych
Edycje:
Fragmenty smoleńskiej redakcji Gramatyki muzycznej w: I.P. Sacharow Issledowanija o russkom cerkiewnom piesnopienii, „Żurnał ministerstwa narodnogo proswieszczenija” 1849 nr 2, 3, 7, 8 i nr specjalny
Musikijskaja grammatika N. Dyleckiego (wariant z 1681, Moskwa, Gos. Biblioteka Lenina, zbiór 205 nr 146), wyd. S.W. Smoleński, Petersburg 1910
Kant Imija moje jest dyszkant, w: T.N. Liwanowa Oczerki i materiały po istorii russkoj muzykalnoj kultury, Moskwa 1938
Dylecki M. Gramatyka muzykalna (faksymile rękopisu z 1723, Lwów, Gos. Muziej Ukrainskogo Iskusstwa, zbiór rękopisów nr 87/510804), wyd. A.S. Całaj-Jakymenko, Kijów 1970
Chieruwimskaja z 8-głosowego nabożeństwa bez tytułu, w: Chriestomatija ukrainskoj dożowtniewoj muzyki, wyd, O.J. Szrejer-Tkaczenko, A.S. Całaj-Jakymenko, Kijów 1970, wyd. 2. pt. Chriestomatija, Kijów 1974 (dodany kant Imija moje jest dyszkant)
Paschalnyj kanon i 6 innych utworów chóralnych, w: N. Gierasimowa-Piersidskaja Partiesnyj koncert, Kijów 1976
M. Dylecki. Idea grammatiki musikijskoj (faksymile rękopisu z 1679, Moskwa, Gos. Biblioteka Lenina, zbiór 173 nr 107, także transkrypcje, przekład na język rosyjski, wstęp, komentarz, dodatki i rozprawa o Dyleckim), «Pamiatniki russkogo muzykalnego iskusstwa», red. J. Kiełdysz, t. 7 wyd. W. Protopopow, Moskwa 1979
fragment z utworu Służba proporcjonalnaja oraz Chieruwimskaja Dyleckogo raspiewa, «Pamiatniki russkogo muzykalnego iskusstwa», red. J. Kiełdysz, t, 7 wyd. W. Protopopow, Moskwa 1979
Chorowi twori M. Dyleckogo, wyd. N. Gierasimowa-Piersidskaja, Kijów 1981
Duchowni twori, wyd. M. Gobdicz, Kijów 2003
Vesperae, Liturgia, Concerti quatuor vocum, wyd. I. Gierasimowa «Fontes Musicae in Polonia», red. T. Jeż, M. Jochymczyk, t. 9, Warszawa 2018
