logotypes-ue_ENG

Dupré, Marcel

Biogram i literatura

Dupré Marcel, *3 V 1886 Rouen, †30 V 1971 Meudon (k. Paryża), francuski organista, kompozytor i pedagog. Początki nauki muzyki pobierał u swego ojca, organisty Alberta Duprégo. W wieku 8 lat dał w Rouen pierwszy publiczny koncert organowy. W 1897 został organistą kościoła St-Vivien w Rouen i rozpoczął naukę gry na organach u A. Guilmanta; mając 14 lat, skomponował La vision de Jacob. W latach 1902–14 studiował w konserwatorium w Paryżu u L. Diemera (fortepian), A. Guilmanta i L. Vierne’a (organy), P. Foucheta (kontrapunkt) i Ch.-M. Widora (fuga i kompozycja). W 1914 otrzymał Grand Prix de Romę za kantatę Psyche. Od 1906 był organistą kościoła St-Sulpice, w latach 1916–23 także katedry Notre Dame w Paryżu. W 1920 w konserwatorium paryskim na 10 recitalach wykonał z pamięci wszystkie dzieła organowe J.S. Bacha. Koncerty te ustaliły reputację Duprégo jako wybitnego wirtuoza i w następnym roku zostały powtórzone w Palais de Chaillot. Koncertem w Albert Hall w Londynie w 1920 rozpoczęła się zagraniczna kariera Duprégo; w 1921 dał on serię recitali w Wanamaker Auditorium w Filadelfii i w Nowym Jorku, gdzie po raz pierwszy improwizował w formie symfonii organowej. Następnie koncertował w Anglii, Szkocji, Irlandii i całej Europie. Regularnie odwiedzał Stany Zjednoczone i podczas 10 tournées dał ok. 800 koncertów; wykonał również 30 koncertów w Australii. W 1939 odbył podróż koncertową dookoła świata. W XII 1925 (po śmierci E. Gigouta) objął klasę organów w konserwatorium w Paryżu. Do jego najwybitniejszych uczniów należą m.in.: A. Fleury, O. Messiaen, J. Langlais, G. Litaize, M. Durufle, J.-J. Grunenwald, J. Alain, P. Cochereau i – z najmłodszych – J. Guillou, a także organistki: H. Roget, J. Demessieux, R. Falcinelli, M.-C. Alain; W latach 1936–39 studiował u niego także J. Kucharski. W 1934 Dupré zdobył miano organisty tytularnego wielkich organów St-Sulpice na miejsce Ch.-M. Widora. W 1917 został dyrektorem American Conservatory w Fontainebleau, a po 28 latach pracy dydaktycznej w konserwatorium paryskim – jego dyrektorem (1954–56). W 1953 otrzymał doktorat honoris causa Istituto Pontificale w Rzymie, w 1954 został członkiem Académie des Beaux Arts; należał także do Académie Royale de Belgique i wielu towarzystw muzycznych na świecie. Był odznaczony komandorią Legii Honorowej (1948) i orderem św. Grzegorza (1966). W 1959 obchodził uroczystość 2000 koncertu, po czym zaprzestał występów i do śmierci pełnił funkcję organisty St-Sulpice, prowadząc badania nad technicznymi i dźwiękowymi udoskonaleniami organów. Umarł we własnym domu w Meudon, który przez wiele lat był ośrodkiem skupiającym adeptów organowej sztuki wykonawczej.

Działalność Duprégo – wirtuoza organisty i kompozytora – przypada na okres wielkiego renesansu francuskiej muzyki religijnej i trwającego od końca XIX w. odrodzenia francuskiej szkoły organowej. Dupré, którego kariera organowa często porównywana jest do kariery pianistycznej Liszta, w działalności koncertowej rozpowszechnił nowoczesny typ recitalu organowego, przeniesionego ze świątyni do sali koncertowej. Kultywował wzorem dawnych mistrzów improwizację organową, w której uprawiał tradycyjne formy; preludium chorałowe, toccatę, podwójną fugę, 6-głosowy ricercar z podwójnym kanonem i inne; swe doświadczenia ujął w traktacie Cours complet d’improvisation a l’orgue. Trudne jest wyznaczenie granicy pomiędzy improwizacją a kompozycją u Duprégo, większość bowiem utworów początkowo była improwizowana na koncertach, a dopiero następnie zapisana i podana do druku (Symphonie-Passion improwizowana w Nowym Jorku w 1921 i zapisana w 1924, Le chemin de la croix improwizowane w Brukseli 1931 i w tym samym roku zapisane). Repertuar Duprégo był wszechstronny: od utworów kompozytorów baroku do muzyki mu współczesnej (7 VI 1934 w kościele St-Sulpice Dupré wykonał w obecności kompozytora I Symfonię organową F. Nowowiejskiego).

Będąc uczniem A. Guilmanta, Dupré wychował się w duchu szacunku dla tradycji klasyków, a zwłaszcza spuścizny organowej J.S. Bacha, której – obok A. Schweitzera – był najwybitniejszym znawcą. Jako kompozytor tworzył głównie na organy, posługując się typowymi formami organowymi muzyki liturgicznej i świeckiej; wypróbował także nieczęste we współczesnej muzyce połączenie organów z fortepianem lub orkiestrą symfoniczną. Dupré reprezentował wywodzący się od C. Francka nurt muzyki organowej, którego podstawową cechą jest symfoniczne traktowanie organów. Świadczy o tym znakomicie rozwinięta faktura organowa z typowymi dla tego instrumentu elementami wirtuozowskimi; dzięki wynalazkom Duprégo w zakresie faktury dokonał się widomy postęp techniczny w grze na organach. Język muzyczny Duprégo jest tonalny z predylekcją do politonalności i chromatyzmów. Pierwszy okres twórczości (do II wojny światowej) charakteryzuje styl monumentalny, śmiałość kombinacji dźwiękowych i poszukiwań rytmicznych, dążenie do maksymalnego wykorzystania możliwości późnoromantycznego instrumentu Cavaillé-Colla. W okresie drugim Dupré zwraca się bardziej ku muzyce opisowej i wyrażającej treści pozamuzyczne, najczęściej religijne, przypominając stanowisko dawnych kompozytorów francuskich. Pisze utwory o kunsztownej konstrukcji (chorały, fugi, hymny, antyfony, motety) i znacznej oszczędności środków. Wprowadza także elementy chorału gregoriańskiego jako materiał tematyczny (po raz pierwszy w Symphonie-Passion, uprzedzając Ch. Tournemire’a i jego zbiór Orgue mystique). Powstają wielkie freski muzyczne niemające przeznaczenia liturgicznego (N. Dufourcq określa ten typ formy w muzyce francuskiej jako „muzykę z programem religijnym”): Symphonie-Passion, II Symfonia, 7 pièces, a szczególnie Le chemin de la croix, jedno z najważniejszych dzieł Duprégo, będące sumą doświadczeń harmonicznych, polifonicznych i formalnych. Utwory Duprégo weszły do powszechnego repertuaru organistów nie tylko we Francji; w Polsce najczęściej wykonywane są Variations sur un vieux noël.

Literatura: Marcel Dupré raconte…, Paryż 1972, tłum. ang. R. Kneeream pt. Recollections, Nowy Jork 1975; M.E. Widor, F. Raugel Les récitals J.S. Bach de M. Dupré au Conservatoire de Paris, Rouen 1920; S. Archer The Art of Marcel Dupré, „Musical Minor” X, 1930; O. Messiaen Marcel Dupré. Cours d’harmonie analytique, Hérélle, „Le Monde Musical” 1936 nr 2 i 6; N. Dufourcq La musique d’orgue française de J. Titelouze á J. Alain, Paryż 1941, 2. wyd. 1949; R. Delestre L’oeuvre de Marcel Dupré, Paryż 1952; B. Gavoty, R. Hauert Marcel Dupré, Genewa 1955; F. Raugel Marcel Dupré. Catalogue des oeuvres, „Etudes Normandes” 1955 nr 15; F.-J. Zimmerhof Albert Schweitzer – Marcel Dupré, direkte Orgelnachkommer J.S. Bachs, „Musica sacra” LXXXII, 1962; H. Funk Marcel Dupré. Zum achtzigsten Geburtstag oraz E. Bachtold Ein Besuch bei Marcel Dupré, „Musik und Gottesdienst” XX, 1966; N. Dufourcq Hommage á Marcel Dupré, „Orgue” 1971 nr 140; R. Smith Dupré in the Twenties, „Diapason” VII, 1971; G. Steed Marcel Dupré at 85’ i Marcel Dupré. A Study of His Symphonic Poem for Organ, Evocation op. 37, „Musical Times” 1971 nr 112; H. Wagener Marcel Dupré. Frankreichs Meisterorganist starb am Pfingstfest, „Musica sacra” XCI, 1971; Hommage á Marcel Dupré (m.in. O. Messiaen, B. Gavoty, R. Falcinelli), „Le Courrier Musical de France” 1971 nr 35; M. Szoka Marcel Dupré. 1886–1971, „Ruch Muzyczny” 1981 nr 10; M. Szoka Marcel Dupré i jego „Chemin de la croix”, «Lektury muzyczne» I, 1983.

Kompozycje, prace i wydania

Kompozycje:

I Sonata skrzypcowa op. 5, 1909

3 préludes et fugues op. 7 na organy, 1912

II Fantaisie op. 8 na fortepian i orkiestrę, 1912

Psyché, kantata, sł. E. Roufsel, A. Coupel, 1914

4 motety op. 9 na chór i 2 organów, 1916

6 préludes op. 12 na fortepian, 1916

Cantilene, Legende, Berceuse op. 13 na wiolonczelę i fortepian, 1916

Scherzo op. 16 na organy, 1919

De profundis op. 17 na głosy solowe, chóry, organy i orkiestrę, 1917

15 versets op. 18 na organy, 1919

4 pieces op. 19 na fortepian, 1921

Cortège et litanie op. 19 na organy i orkiestrę, 1921

Variations sur un vieux noël op. 20 na organy, 1922

Suite bretonne op. 21 na organy, 1923

Wariacje cis-moll op. 22 na fortepian, 1924

Symphonie-Passion op. 23 na organy, 1924

Lamento op. 24 na organy, 1926

Symfonia g-moll op. 25 na organy i orkiestrę, 1928

II Symfonia cis-moll op. 26 na organy, 1929

7 piéces op. 27 na organy, 1931

79 chorals op. 28 na organy, 1931

Le chemin de la croix op. 29 na organy, 1931

Ballade op. 30 na organy i fortepian, 1932

Koncert e-moll op. 31 na organy i orkiestrę, 1934

3 élévations op. 32 na organy, 1935

Poème héroïque (Verdun) op. 33 na organy i zespół perkusyjny, 1936

Angelus op. 34 na organy, 1936

Variations à 2 themes op. 35 na organy i fortepian, 1938

3 préludes et fugues op. 36 na organy, 1938

Évocations op. 37 na organy, 1941

Le tombeau de Titelouze op. 38 na organy, 1943

Suite op. 39 na organy, 1944

Offrande á la Vierge op. 40 na organy, 1944

2 esquisses op. 41 na organy, 1945

Sinfonia op. 42 na organy i fortepian, 1946

Vision op. 44 na organy, 1947

Miserere mei op. 46 na organy, 1948

Psaume XVIII op. 47 na organy, 1950

6 antiennes pour le temps de Noël op. 48 na organy, 1952

La France au Calvaire op. 49, oratorium na głosy solowe, chóry, organy i orkiestrę, sł. R. Herval, 1956

24 inventions op. 50 na organy, 1956

Triptyque op. 51 na organy, 1957

Kwartet op. 52 na trio smyczkowe i organy, 1952

2 motety op. 53 na chór, 1953

Nympheas op. 54 na organy, 1954

Trio op. 55 na skrzypce, wiolonczelę i organy, 1955

Annonciation op. 56 na organy, 1960

Choral et fugue op. 57 na organy, 1957

3 hymnes op. 58 na organy, 1958

2 chorals op. 59 na organy, 1959

Sonata op. 60 na wiolonczelę i organy, 1960

In memoriam op. 61 na organy, 1961

Entrée, méditation, sortie op. 62 na organy, 1962

4 fugues modales op. 63 na organy, 1963

2 antiennes op. 64 na organy, 1964

Le vitrail de St-Ouen op. 65 na organy, 1965

pieśni na głos z fortepianem i na głos z orkiestrą

transkrypcje na organy 16 koncertów na organy i orkiestrę Händla oraz Fugi c-moll na 2 fortepiany Mozarta

 

Prace:

Gammes de pédale, Paryż 1924

Traité d’improvisation à l’orgue, Paryż 1926, wyd. nowe pt. Cours complet d’mprovisation à l’orgue, t. 1 Exercices préparatoires à l’improvisation libre, Paryż 1937, tłum. ang. A. Hobbs, Paryż 1957, t. 2 Traité d’improvisation à l’orgue, Paryż 1926, tłum. ang. J. Fenstermaker, Paryż 1974

Méthode d’orgue, 2 t., Paryż 1927

Cours d’harmonie analytique, 2 t., Paryż 1936

Manuel d’accompagnement du plain chant grégorien, Paryż 1937

Données élémentaires d’acoustique, Paryż 1937

Cours de contrepoint, Paryż 1938

Cours complet de fugue, Paryż 1938

Corrigé du cours de fugue, Paryż 1938

artykuły, m.in. Alexandre Guilmant (1837–1911), „La Revue Musicale” 1937 nr 172

 

Wydania:

utwory organowe J.S. Bacha, 12 t., Paryż 1938

dzieła wszystkie organowe Mendelssohna i Schu­manna

Anthologie des maitres classique de Torgue, Paryż 1942

utwory organowe zebrane F. Liszta, C. Francka i A. Głazunowa