Dittersdorf [dˊyters~] Carl, Karl, Ditters von, właściwie Johann Carl Ditters, *2 XI 1739 Wiedeń (Laimgrube), †24 X 1799 majątek Neuhof we wsi Stillfriedsdorf (obecnie Deštná, Czechy), austriacki kompozytor i skrzypek. Był synem Paula Dittersa, hafciarza na dworze cesarskim, który do Wiednia przybył z Lublina. Carl gry na skrzypcach uczył się od 7 roku życia u Königa, a następnie u J. Zieglera. Później grał w orkiestrze kościoła Benedyktynów (Schottenkirche) w Wiedniu. W wieku 12 lat został paziem na wiedeńskim dworze księcia von Sachsen-Hildburghausen, gdzie otrzymał staranne wykształcenie – uczyli go włoski skrzypek G. Trani i kompozytor operowy G. Bonno. W 1761 po rozwiązaniu kapeli książęcej Dttersdorf otrzymał posadę w wiedeńskiej operze dworskiej. W 1763 wyruszył z Ch.W. Gluckiem w podróż do Włoch, gdzie odnosił sukcesy jako skrzypek. W 1765 został kapelmistrzem orkiestry biskupa A. von Patachich w Grosswardein (rum. Oradea), jako następca M. Haydna. Zreorganizował tam zespół muzyczny i założył teatr operowy. W 1769 orkiestra została rozwiązana, a Dittersdorf otrzymał posadę u księcia-biskupa wrocławskiego Ph.G. von Schaffgotsch i w jego zamku (Johannisberg) przez ponad dwie dekady kierował zespołem oraz pełnił funkcje administracyjne (m.in. nadzorcy lasów Księstwa Nyskiego). Tu również założył scenę operową i poślubił swoją uczennicę, śpiewaczkę Nicolinę Trink, z którą doczekał się licznego potomstwa (wieku dorosłego dożyło tylko czworo dzieci). W 1770 otrzymał dzięki staraniom Schaffgotscha papieski order Złotej Ostrogi, a w 1773 tytuł szlachecki (odtąd Ditters von Dittersdorf). W tym okresie podróżował m.in. do Wiednia, gdzie wystawił takie dzieła, jak oratorium Giob czy singspiel Der Apotheker und der Doktor (1786). W latach 80. i 90. dzieła sceniczne Dittersdorfa cieszyły się wielką popularnością we Wrocławiu. Od 1794 pisał singspiele także dla nowo powstałego teatru księcia Fryderyka Augusta Brunszwickiego w Oels (Oleśnica), prowadząc wykonania niektórych z nich. W 1789 Dittersdorf gościł w Berlinie na zaproszenie króla Fryderyka Wilhelma II, zapewne poszukując tam nowego miejsca zatrudnienia w związku z pogarszającą się sytuacją w Johannisbergu. Starania te jednak nie zakończyły się powodzeniem. Po śmierci księcia-biskupa Schaffgotscha znalazł schronienie u barona von Stillfried na zamku Rothlhotta w południowych Czechach. Tam, schorowany i zubożały, spędził ostatnie lata życia, nadal komponując. Przed śmiercią podyktował synowi autobiografię.
Dittersdorf był jednym z głównych przedstawicieli szkoły wiedeńskiej i należał do najważniejszych twórców singspielu. Obdarzony niezwykłym talentem i łatwością pisania, tworzył wiele, toteż zdobył szybką, ale i przejściową sławę. Główne znaczenie ma jego twórczość operowa. Dittersdorf pisał wyłącznie opery komiczne, do 1777 włoskie opery buffa, a od 1786 niemieckie singspiele. Jego pierwszy singspiel Der Apotheker und der Doktor zdobył ogromne powodzenie i wystawiany jest do dziś. Przyczyniła się do tego lekka i płynna melodyka, doskonale przystosowana do typu postaci i charakteryzująca sytuacje, co uwidocznia się szczególnie w partiach zespołowych, zwłaszcza w finałach. W twórczości instrumentalnej Dittersdorfa na pierwszy plan wysuwają się symfonie, początkowo 3-częściowe z finałem w formie menueta, później 4-częściowe. Niektóre z nich mają opisowe tytuły, jak np. Andromède sauvée par Persée lub Actéon changé en cerf z cyklu 12 symfonii opartych na Metamorfozach. Niekiedy kompozytor stosował obiegowe efekty ilustracyjne (np. polowanie), a w melodiach tematów wykorzystywał elementy ludowe. W koncertach Dittersdorfa zaobserwować można przejście od stylu barokowego do klasycznego; wyraża się to przede wszystkim w kształtowaniu materiału tematycznego, stopniowej rezygnacji z sekwencyjnego snucia figuracji na rzecz wyraźnie zróżnicowanych odcinków melodycznych. Współczesnym wykonawcom znane są szczególnie jego dwa koncerty Es-dur na kontrabas z towarzyszeniem orkiestry. Z twórczości kameralnej Dittersdorfa wyróżnia się siłą wyrazu dramatycznego Kwartet Es-dur.
Literatura (wybór): Carl Dtters von Dittersdorf. Lebensbeschreibung, seinem Sohne in die Feder diktiert, Lipsk 1801, tłum. ang. A.D. Coleridge, Londyn 1896, wyd. zrewid. 1970, wydania nast.: oprac. E. Istel – Lipsk 1909, E. Schmitz – Ratyzbona 1940, B. Loets – Lipsk 1940, N. Miller – Monachium 1967, wyd. czes. pt. Vzpomínky hudebníka XVIII století, Praga 1958. C. Krebs Dittersdorfiana, Berlin 1900 (zawiera spis kompozycji Dittersdorfa); H. Istel Dittersdorfiana, „Zeitschrift der Internationalen Musikgesellschaft” IV, 1902/03; L. Riedinger Karl von Dittersdorf als Opernkomponist, „Studien zur Musikwissenschaft” II, 1914; G. Rigler Die Kammermusik Dittersdorfs, „Studien zur Musikwissenschaft” XIV, 1927; F.O. Souper The Music of Dittersdorf, „Music and Letters” XI, 1930; W. Altmann Die Streichquintette Dittersdorfs, w: Studien zur Musikgeschichte, ks. pam. G. Adlera, Wiedeń 1930; J. La Rue Dittersdorf Negotiates a Price, w: H. Albrecht in memoriam, Kassel 1962; M. Grave First-Movement Form as a Measure of Dittersdorf’s Symphonic Development, dysertacja New York University, Nowy Jork 1977 (zawiera indeks tematyczny symfonii Dittersdorfa); R. Zuber Příspěvky k životopisu Karla Ditterse z Dittersdorfu, „Kulturní zpravodaj Jesenik”, kwiecień 1984; D. Heartz Ditters, Gluck und der Artikel „Von dem wienerischen Geschmack in der Musik (1766)”, «Gluck-Studien» I, 1989; O. Pulkert Karl Ditters z Dittersdorfu, „Hudební rozhledy” XLII, 1989; Carl Ditters von Dittersdorf (1739–99). Sein Wirken in Österreich-Schlesien und seine letzten Jahre in Böhmen, katalogi wystaw dokumentalnych, oprac. H. Unverricht, Würzburg 1989–93; Carl Ditters von Dittersdorf 1739–1799. Der schlesische Opernkomponist, red. H. Unverricht, O. Landmann, Würzburg 1991; H. Unverricht Dittersdorfs Metamorphosen-Sinfonien, „Musik des Ostens” XII, Kassel 1992; O. Settari Zámek Jánský Vrch a město Javornik v minulostí, „Sbornik prací Filozofické Fakulty Brněnské Univerzity” XXVII–XXVIII, 1992–93; E. Benedikt Carl Ditters von Dittersdorf. Messe in C (Franziskanermesse), „Singende Kirche” XL, 1993; R. Walter Die Missa solemnis Carl Ditters von Dittersdorf für die Breslauer Kathedrale (1797), Bonn 1994; E. Badura-Skoda Zu Carl Ditters von Dittersdorf und seinem Beitrag zum Musikleben Wiens, Wiedeń 1995; A. Żórawska-Witkowska Muzyka na dworze i w teatrze Stanisława Augusta, Warszawa 1995; Carl Ditters von Dittersdorf. Leben-Umwelt-Werk, red. H. Unverricht, Tutzing 1997; Beiträge zu Leben und Werk des Carl Ditters von Dittersdorf/Przyczynki do życia i twórczości Carla Dittersa von Dittersdorfa, red. P. Tarlinski, H. Unverricht, Opole 2000; M. Grave, J. Lane Dittersdorf, Carl Ditters von, w: The New Grove Dictionary od Music and Musicians, Londyn 2001; H. Seifert, O. Pulkert Ditters von Dittersdorf, Carl, w: Die Musik in Geschichte, Kassel 2001; A. Drożdżewska Muzyka w teatrze dworskim księcia Fryderyka Augusta brunszwickiego w Oleśnicy, „Muzyka” 2007, nr 3; H. Unverricht Carl von Dittersdorf. Briefe, ausgewählte Urkunden und Akten, Tutzig 2008; A. Drożdżewska Recent State of Research on the Life and Work of Carl Ditters von Dittersdorf in Poland, „Musicologica Olomucensia” 30, 2019; P. Koukal Dittersdorf jako člověk, „Musicologica Olomucensia” 30, 2019; M. Kula Idiomatyczne cechy języka muzycznego symfonii Carla Dittersa von Dittersdorfa, w: Tradycje śląskiej kultury muzycznej XV, Wrocław 2020; M. Kula Symfonie Carla Dittersa von Dittersdorfa oraz ich recepcja w dawnej Rzeczypospolitej i na Śląsku, praca doktorska, Uniwersytet Wrocławski 2021; T. Fatalski Errata do… autobiografii. Mankamenty Lebensbeschreibung Carla Dittersa von Dittersdorfa, „Kwartalnik Młodych Muzykologów UJ” nr 49 (2/2021).
Edycje (wybór):
Carl Ditters von Dittersdorf. Ausgewählte Orchesterwerke, wyd. J. Liebeskind, Lipsk 1899–1904, wyd. zrewid. 1970 (m.in. 6 symfonii wg Metamorfoz Owidiusza, Sinfonia F-dur i Es-dur, uwertura do oratorium La liberatrice)
Serenata F-dur i 3 symfonie, wyd. V. Luithlen, «Denkmäler der Tonkunst in Österreich» XLIII, 1936, 2. wyd. 1960
Koncert G-dur na obój, 3 partity na instrumenty dęte i 3 włoskie arie na sopran i orkiesrę, wyd. G. Rhau, Wiesbaden 1948
Koncert skrzypcowy C-dur, wyd. W. Lebermann, Moguncja 1961
Koncert F-dur na altówkę, wyd. W. Lebermann, Moguncja 1966
Doktor und Apotheker i Hieronymus Knicker, singspiel, wyd. R. Kleinmichel, Lipsk b.r.
Betrug durch Aberglauben, singspiel, Lipsk b.r.
Cembalo-Konzert A-dur, wyd. W. Upmeyer, «Nagels Musik-Archiv» XLI, Hanower 1929, nowe wyd. Kassel 1968
Sinfonia in C, wyd. W. Gabriel, Graz 1975
Concertos for Double Bass and Orchestra, Londyn 1978
Sinfonia in D, wyd. R.A. Murányi, Budapeszt 1981
Missa pro defunctis c-moll, wyd. R. Walter, Bad Schwalbach 1990
Sinfonia F-Dur, wyd. R. Lück, Bad Schwalbach 1990
Divertimento in E, wyd. M. Boschini, Wiedeń 2002
Missa solemnis in C, wyd. J. Kirner, Stuttgart 2003
Missa solemnis in C: Credo-Messe, wyd. J. Kirner, Stuttgart 2005
Kompozycje:
Instrumentalne:
Sinfonia nel gusto di cinque nazioni, 1767
12 symfonii programowych wg Metamorfoz Owidiusza, ok. 1785
oprócz tego ponad 100 innych symfonii
ponad 40 koncertów solowych na różne instrumenty (skrzypce, altówkę, wiolonczelę, kontrabas, flet, obój, obój d’amore, róg i klawesyn) z towarzyszeniem orkiestry lub zespołu smyczkowego
divertimenti, serenady, partity, cassazioni, notturni, ponad 20 triów smyczkowych, 6 kwintetów smyczkowych, 6 kwartetów smyczkowych (wyd. Wiedeń 1789)
duety na rozmaitą obsadę
sonaty i sola skrzypcowe
sonaty, tańce, i inne utwory na fortepian lub klawesyn
Wokalno-instrumentalne:
pieśni i arie włoskie na sopran i instrumenty
oratoria:
Isacco figura del redentore, 1765
Davide nella Valle di Terebinto, 1768
L’Ester ossia La liberatrice del Popolo Giudaico nella Persia, 1773
Giob, 1786
ponad 20 mszy i części mszalnych
ok. 30 offertoriów
ponad 10 litanii
opracowania psalmów nieszpornych
arie i motety do tekstów religijnych
kantaty religijne i świeckie
Sceniczne:
ok. 40 oper komicznych włoskich i niemieckich, m.in.:
L’Amore in musica, 1768
Il viaggiatore americano in Joannesberg, 1771
L’Arcifanfano, rè de’Matti, 1774
Il maniscalco, 1775
La contadina fedele, 1776
Il barone di Rocca antica, 1776
Der Apotheker und der Doktor, 1786
Der Betrug durch Aberglauben, 1786
Democrito corretto, 1787
Die Liebe im Narrenhause, 1787
Das rote Käppchen, 1788
Hieronymus Knicker, 1789
Die Hochzeit des Figaro, 1789
Don Quixotte der Zweyte, 1795
Der Schah von Schiras, 1795
Die lustigen Weiber von Windsor, 1796
Der Mädchenmarkt, 1797