Dahlhaus [d’a:l~] Carl, *10 VI 1928 Hanower, †13 III 1989 Berlin niemiecki muzykolog. W latach 1947–52 studiował muzykologię na uniwersytecie w Getyndze pod kierunkiem R. Gerbera i we Fryburgu Bryzg, pod kier. W. Gurlitta; w 1953 uzyskał doktorat na uniwersytecie w Getyndze; w latach 1950–58 współpracował z Deutsches Theater w Getyndze, w latach 1960–62 był redaktorem działu muzycznego w „Stuttgarter Zeitung”. W latach 1962–66 pracował w Institut für Musikalische Landesforschung na uniwersytecie w Kilonii i tam habilitował się (1966). Następnie był wykładowcą na uniwersytecie w Saarbrücken oraz w Technische Universität w Berlinie Zachodnim. W 1968 wykładał gościnnie w USA (Princeton University) oraz został wiceprzewodniczącym Międzynarodowego Towarzystwa Muzykologicznego. Prowadzi intensywną działalność naukową, wyrażającą się w licznych publikacjach, w pracach edytorskich (wydanie dzieł R. Wagnera), w inspirowaniu prac zbiorowych, inicjowaniu konferencji naukowych. W 60. rocznicę urodzin Dahlhausa została wydana księga pamiątkowa Das musikalische Kunstwerk. Geschichte – Ästhetik – Theorie, red. H. Danuser, H. de la Motte-Haber, S. Leopold i N. Miller (Laaber 1988), zawierająca pełną bibliografię jego piśmiennictwa.
Dorobek naukowy Dahlhausa odznacza się wielką, nie mającą innego odpowiednika różnorodnością tematyczną, a składają się nań prace skupione w zasadzie na zagadnieniach historii, estetyki i teorii muzyki od renesansu do 1. poł. XX w. Jego twórczość naukowa układa się w następujące grupy tematyczne: 1. estetyka muzyczna i ogólne zagadnienia teorii muzyki (zagadnienia związane z istotą dzieła muzycznego, świadomością muzyczną, analizą muzyczną, hermeneutyką muzyki, krytyką muzyczną, zagadnienia aksjologiczne; teoretyczne podstawy historii muzyki; historia myśli estetycznej), 2. teoria muzyki (podstawy teorii muzyki, podstawowe zagadnienia teorii rytmiki, melodyki i harmoniki; studium o powstaniu tonalności harmonicznej; zagadnienia teorii formy muzycznej i gatunków muzycznych i innych), 3. historia muzyki dawnej (głównie XVI i XVII w.), 4. historia muzyki nowszej (przede wszystkim prace poświęcone R. Wagnerowi, studia nad okresem modernizmu oraz synteza Die Musik des 19. Jahrhunderts o znaczeniu zarazem metodologicznym), 5. „nowa muzyka” – muzyka 1. poł. XX w. (ze szczególnym uwzględnieniem twórczości A. Schönberga).
Prace Dahlhausa nie dają się sprowadzić do jednego wspólnego mianownika; stroni on zarówno od metodologicznych liczmanów, jak i od uzależnienia się od jakiejś idei estetycznej, abstrakcyjnej wobec uprawianej przezeń dziedziny. W jego dziele, znajdującym się w pełnej fazie rozwoju, możemy wszakże spostrzec pewne charakterystyczne cechy: rygor wywodu myślowego, krytyczna analiza pojęć, krytyczne nawiązanie do aktualnego stanu dyscypliny z rozpoznaniem nośnych problemowo kierunków rozwijania problematyki, a zarazem i aporii, jakie ona w sobie kryje. Tak koncypowana muzykologia liczy się z wieloma tendencjami współczesnej humanistyki, jest czuła na problemy semantyki, hermeneutyki, strukturalizmu, socjologii sztuki i współczesnej historiografii, nie popadając w zależność od żadnej zewnętrznej wiedzy. Miast przenosić idee z różnych dziedzin, Dahlhaus rozwija organicznie dyscyplinę własną, muzykologię, licząc się z jej naukową tradycją, zachowując ciągłość jej rozwoju i wzbogacając ją doświadczeniami ogólnymi humanistyki tylko w zależności od samego problemu; założenie to daje jego wynikom tym większą trwałość. Szczególną siłę penetracji uzyskuje jego myśl wówczas, kiedy następuje w niej rzadkie zespolenie w jednym postępowaniu badawczym aspektu systematycznego i historycznego. Dodajmy, że Dahlhaus reagował swymi pismami na przestrzeni dziesięcioleci powojennych na najbardziej żywe, a niekiedy i sporne, węzłowe problemy myśli muzycznej, mając niemały wkład w ich rozświetleniu; chodzi na przykład o takie pojęcia jak dzieło muzyczne, proza muzyczna, gest muzyczny, tekst muzyczny, materiał muzyczny, muzyka trywialna, recepcja muzyki, muzyka zaangażowana, funkcjonalizm i inne. Wskazują one, w jak wielkim stopniu twórczość Dahlhausa związana jest z procesami dokonującymi się w aktualnej kulturze muzycznej.
Studien zu den Messen Josquins des Prés 1953 (rozprawa doktorska, uniwersytet w Getyndze)
Musikästhetik, Kolonia 1967, Laaber 4. wyd.1986, wyd. angielskie Cambridge 1982, słoweńskie Lubiana 1986
Untersuchungen über die Entstehung der harmonischen Tonalität, Kassel 1968 (rozprawa habilitacyjna)
Analyse und Werturteil, Moguncja 1970
Die Bedeutung des Gestischen in Wagners Musikdramen, Monachium 1970
Wagners Konzeption des musikalischen Dramas, Ratyzbona 1971
Melodielehre, z L.U. Abrahamem, Kolonia 1972
Zwischen Romantik und Moderne, Monachium 1974
Die Musik des 19. Jahrhunderts, Wiesbaden 1980
Bachs konzertante Fugen, „Bach-Jahrbuch” XLII, 1955
Versuch über Bachs Harmonik „Bach-Jahrbuch” XLIII, 1956
Zur Theorie des Tactus im 16. Jahrhundert, „Archiv für Musikwissenschaft” XVII, 1960
Zur Entstehung des modernen Taktsystems im 17. Jahrhundert, „Archiv für Musikwissenschaft” XVIII, 1961
Zur Theorie des klassischen Kontrapunkts, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” XLV, 1961
Bach und der „lineare Kontrapunkt”, „Bach-Jahrbuch” XLIX, 1962
Notenschrift heute, «Darmstädter Beiträge zur neuen Musik» IX, 1965
Historismus und Tradition, w: ks. pam. J. Müllera-Blattaua, Kassel 1966
Emanzipation der Dissonanz, w: Aspekte der neuen Musik, red. W. Burde, Kassel 1968
Formprinzipien in Wagners „Ring des Nibelungen”, w: Beiträge zur Geschichte der Oper, red. H. Becker, Ratyzbona 1969;
Klassizität, Romantik, Modemität, w: Die Ausbreitung des Historismus über die Musik, red. W. Wióra, Ratyzbona 1969
Ästhetische Probleme der elektronischen Musik, w: Experimentelle Musik, red. F. Winckel, Berlin 1971
Die Mensurzeichen ais Problem der Editionstechnik, w: Musikalische Edition im Wandel des historischen Bewusstseins, red. T.G. Georgiades, Kassel 1971
On the Treatment of Dissonance in the Motets of Josquin des Prez, w: Josquin des Prez, Nowy Jork 1971
Zur Kritik des ästhetischen Urteils, „Die Musikforschung” XXIII, 1971
Romantische Musikästhetik und Wiener Klassik, „Archiv für Musikwissenschaft” XXIX, 1972
Über die „mittelere Musik” des 19. Jahrhunderts, w: Das Triviale in Literatur, Musik und bildender Kunst, red. H. de la Motte-Haber, Frankfurt n. Menem 1972
Traditionszerfall im 19. und 20. Jahrhundert, w: Studien zur Tradition in der Musik, ks. pam. K. v. Fischera, Monachium 1973
Zur Problematik der musikalischen Gattungen im 19. Jahrhundert, w: Gattungen der Musik in Einzeldarstellungen, ks. pam. L. Schradego, t. 1, Monachium 1973
Schoenberg and Schenker „Proceedings of the Royal Musical Association” C, 1973/74
Ethos und Pathos in Glucks „Iphigenie auf Tauris”, „Die Musikforschung” XXVII, 1974
Gesualdos manieristische Dissonanztechnik, w: Convivium musicorum, ks. pam. W. Boettichera, Berlin 1974
Romantik und Biedermeier. Zur musikgeschichtlichen Charakteristik der Restaurationszeit, „Archiv für Musikwissenschaft” XXXI, 1974
Some Models of Unity in Musical Form, „Journal of Musie Theory” XIX, 1975
Über das „kontemplative Ensemble”, w: Opernstudien, ks. pam. A.A. Abert, Tutzing 1975
Schönbergs musikalische Poetik, „Archiv für Musikwissenschaft” XXXIII, 1976
liczne artykuły w czasopismach naukowych i pracach zbiorowych (zwłaszcza w księgach pamiątkowych), obszerne hasła w Die Musik in Geschichte und Gegenwart, The New Grove Dictionary od Music and Musicians, Riemann Musiklexikon. Sachteil i innych encyklopediach, m.in.:
Versuch über Bachs Harmonik, „Bach-Jahrbuch” XLIII, 1957
Zur Geschichte der Permutationsfuge, „Bach-Jahrbuch” XLVI, 1959
Wagners Ästhetik, Bayreuth 1971
Studien zur Theorie und Geschichte der musikalischen Rhythmik und Metrik, 2 t., Monachium 1974
Grundlagen der Musikgeschichte, Kolonia 1977, wyd. włoskie Fiesoie 1980, angielskie Cambridge 1983
Die Ideen der absoluten Musik, Kassel 1978, wyd. nowe 1987, wyd. angielskie 1987, polskie Kraków 1988
Die Musik des 19. Jahrhunderts, «Neues Handbuch der Musikwissenschaft» VI, Wiesbaden 1980, Laaber 2. wyd. 1988, wyd. angielskie 1989
Musikalischer Realismus. Zur Musikgeschichte des 19. Jahrhunderts, Monachium 1982, wyd. włoskie Bolonia 1987, angielskie Cambridge 1985
Wagner, z J. Deathridge’em, Londyn 1984 (poszerz. artykuł Wagner z The New Grove Dictionary od Music and Musicians), wyd. hiszpańskie Barcelona 1985
Die Musiktheorie im 18. und 19. Jahrhundert, cz. 1: Grundzüge einer Systematik, Darmstadt 1984
Was ist Musik?, z H.H. Eggebrechtem, «Taschenbücher zur Musikwissenschaft» C, Wilhelmshaven 1985, wyd. polskie Warszawa 1992
zbiory studiów:
Schönberg und andere. Gesammelte Aufsätze zur Neuen Musik, Moguncja 1978, wyd. angielskie 1987
Vom Musikdrama zur Literaturoper. Aufsätze zur neueren Operngeschichte, Monachium 1983
Klassische und romantische Musikästhetik, Laaber 1988
Der Modus duodecimae des Nicolaus von Capua, „Die Musikforschung” XVI, 1963
Zur chromatischen Technik Gesualdos, „Analecta Musicologica” IV, 1967
Zur Problematik der musikalischen Gattungen im 19. Jahrhundert, w: Gattungen der Musik in Einzeldarstellungen, ks. pam. L. Schradego, red. W. Ark i inni, Berno 1973
Musikalische Gattungsgeschichte als Problemgeschichte, 1979/80, Berlin 1981
Die Krise der Experimente, w: Komponieren heute. Ästhetische, soziologische und pädagogische Fragen, red. E. Jost, Moguncja 1983
Nationale und übernationale Musikgeschichtsschreibung, w: Europäische Musik zwischen Nationalismus und Exotik, «Forum Musicologicum» t. 4, Winterthur 1984
Warum ist die Neue Musik so schwer verständlich? Plädoyer für ein historisches Verständnis, w: Zeugen des Wissens, red. H. Meier-Leibnitz, Moguncja 1986
Symphonie und symphonischer Stil um 1850, 1983/84, Berlin 1987
przekłady polskie:
Carl Dahlhaus. Idea muzyki absolutnej i inne studia, tłum. A. Buchner, «Biblioteka Res Facta» V, red. M. Bristiger, Kraków 1988, zawiera oprócz Die Ideen… (1978) tłum. artykułów opublikowanych w Klassische und romantische Musikästhetik (1988):
Gefühlsästhetik und musikalische Formenlehre, „Deutsche Vierteljahresschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte” XLI, 1967
Trivialmusik und ästhetisches Urteil w: Studien zur Trivialmusik des 19. Jahrhunderts, red. C. Dahlhaus, «Studien zur Musik- geschichte des 19. Jahrhunderts» XIX, Ratyzbona 1967
Über musikalischen Kitsch, w: Studien zur Trivialmusik des 19. Jahrhunderts, red. C. Dahlhaus, «Studien zur Musik- geschichte des 19. Jahrhunderts» XIX, Ratyzbona 1967
Eduard Hanslick und der musikalische Formbegriff, „Die Musikforschung” XX, 1967
Geschichtliche und ästhetische Erfahrung, w: Die Ausbreitung des Historismus über die Musik, red. W. Wiora, «Studien zur Musikgeschichte des 19. Jahrhunderts» XIV, Ratyzbona 1969
Klassizität, Romantik, Modernität. Zur Philosophie der Musikgeschichte des 19. Jahrhunderts, w: Die Ausbreitung des Historismus über die Musik, red. W. Wiora, «Studien zur Musikgeschichte des 19. Jahrhunderts» XIV, Ratyzbona 1969
Über die „mittlere Musik” des 19. Jahrhunderts, w: Das Triviale in Literatur, Musik und bildender Kunst, red. H. de la Motte-Haber, Frankfurt n. Menem 1972
Formästhetik und Nachahmungsprinzip, „International Review of the Aesthetics and Sociology of Music” IV, 1973
Thesen über Programmusik, red. C. Dahlhaus, «Studien zur Musikgeschichte des 19. Jahrhunderts» XLIII, Ratyzbona 1975
Fragmente zur musikalischen Hermeneutik, w: Beiträge zur musikalischen Hermeneutik, red. C. Dahlhaus, «Studien zur Musikgeschichte des 19. Jahrhunderts» XLIII, Ratyzbona 1975
Die Kategorie des Charakterischen in der Ästhetik des 19. Jahrhunderts, w: Die „Couleur locale” in der Oper des 19. Jahrhunderts, red. H. Becker, «Studien zur Musikgeschichte des 19. Jahrhunderts» XLII, Ratyzbona 1976
Karl Philipp Moritz und das Problem einer klassischen Musikästhetik, w: Kaleidoskop, ks. pam. F. Baumgarta, red. F. Mielke, Berlin 1977
Zur Entstehung der romantischen Bach-Deutung, „Bach-Jahrbuch” LXI, 1978
tamże tłumaczenie artykułów:
Musica poetica, „Archiv für Musikwissenschaft” XIII, 1966
Der Dilettant und der Banause in der Musikgeschichte, „Archiv für Musikwissenschaft” XXV, 1968
Autonomie und Bildungsfunktion, w: Aktualität und Geschichtsbewusstsein in der Musikpädagogik, red. S. Abel-Struth, «Musikpädagogik. Forschung und Lehre» IX, Moguncja 1973
Das „Verstehen” von Musik und die Sprache der musikalischen Analyse, w: Musik und Sprache, red. P. Faltin i H.-P Reinecke, Kolonia 1973
Das musikalische Kunstwerk als Gegenstand der Soziologie, „International Review of the Aesthetics and Sociology of Music” V, 1974
inne przekłady polskie:
Notenschrift heute 1965, tłum. A. Buchner
Historismus und Tradition, Kassel 1966
Form, «Darmstädter Beiträge zur Neuen Musik» X, 1966, tłum. M. Bristiger, „Res Facta” 4, 1970
Zu Karol Szymanowskis Dehmel-Liedem, tłum. A. Staniewska, „Res Facta” 9, 1982
Substanz- und Funktionsbegriffe in der musikalischen Analyse, w: Studia musicologica, ks. pam. Z. Lissy, red. E. Dziębowska i inni, Kraków 1979
Was ist Musik?, pt. Co to jest muzyka?, tłum. D. Lachowska, wstęp M. Bristiger, Warszawa 1992
redakcja:
Studien zur Trioialmusik des 19. Jahrhunderts, Ratyzbona 1967
Das Drama Richard Wagners ais musikalisches Kunstwerk, Ratyzbona 1970
Einführung in die systematische Musikwissenschaft, Kolonia 1971, Laaber 3. wyd. 1988
Richard Wagner. Werk und Wirkung, Ratyzbona 1971
Riemann Musik-Lexikon. Ergänzungsband. Personenteil, 2 t., Moguncja 1972, 1975
Brockhaus Riemann. Musiklexikon, z H.H. Eggebrechtem, 2 t., Wiesbaden 1978, 1979
w serii «Studien zur Musikgeschichte des 19. Jahrhunderts», Ratyzbona, tomy: VIII – Studien zur Trivialmusik des 19. Jahrhunderts 1967, XIX – Das Drama R. Wagners als musikalisches Kunstwerk 1970, XXVI – R. Wagner. Werk und Wirkung 1971, XLVI – Das Problem Mendelssohn 1974, XLIII – Beiträge zur musikalischen Hermeneutik 1975, LVI – Studien zur Musikgeschichte Berlins im frühen 19. Jahrhundert 1980 (w tym Geschichte als Problem der Musiktheorie. Über einige Berliner Musiktheoretiker…)
Bericht über den Internationalen Musikwissenschaftlichen Kongress Bonn 1970, z H.J. Marxem, M. Marx-Weber i G. Massenkeilem, Kassel b.r.
Funkkolleg Musik. Studienbegleitbriefe 0–13, Weinheim 1977–78, w 2 t. Frankfurt n. Menem 1980–81 (w tym Musikästhetische Paradigmen 1978, Soziale Gehalte und Funktionen von Musik 1978)
«Neues Handbuch der Musikwissenschaft», Laaber 1980–95, w tym t. 10: Systematische Musikwissenschaft, z H. de la Motte-Haber, 1980 (zawiera prace Dahlhausa: Ästhetik und Musikästhetik, Musikwissenschaft und systematische Musikwissenschaft oraz z G. Mayerem Musiksoziologische Reflexionen), t. 5: Die Musik des 18. Jahrhunderts 1985 (w tym Enleitung, Die italienische Instrumentalmusik als Emigrantenkultur, Europäische Musikgeschichte im Zeitalter der Wiener Klassik, Revolutionsoper und synphonische Tradition, Beethoven und das „Formdenken” in der Instrumentalmusik)
Tiefenstruktur der Musik, ks. pam. F. Winckela, z M. Krausem, Berlin 1982 (w tym Arten der ästhetischen Argumentation)
Beiträge zur Musikkultur in der Sowjetunion und in der Bundesrepublik Deutschland, z G. Ordżonikidze, Hamburg 1982 (w tym Musikwissenschaft als soziales System)
Die Wiener Schule heute, Moguncja 1983 (w tym Zum Spätwerk A. Schönbergs)
Musik zur Sprache gebracht. Musikästhetische Texte aus drei Jahrzehnten, z M. Zimmermannem, Kassel 1984
Die Musik der fünzfiger Jahre. Versuch einer Revision, Moguncja 1985
Wagnerliteratur – Wagneiforschung, ks. materiałów z sympozjum Wagnerowskiego w Monachium 1983, z E. Vossem, Moguncja 1985
Tiefenstruktur in Musik und Baukunst, Berlin 1987 (w tym Zur Struktur des Musikbegriffs)
Funkkolleg Musikgeschichte. Europäische Musik vom 12. bis 20. Jahrhundert. Studienbegleitbriefe, z L. Finscherem, G. Schubert i M. Zimmermannem (w tym Was ist Musikgeschichte 1987, Absolute Musik 1988, „Wagnerianer” und „Brahminen” 1988)
Pipers Enzyklopädie des Musiktheaters, z S. Döhringiem, Monachium 1986–97
wydania:
J. Theile Musikalisches Kunstbuch, «Denkmäler norddeutscher Musik» I, Kassel 196
R. Wagner Klavierwerke, w: R. Wagner. Sämtliche Werke XIX, Moguncja 1970
