Czeriepnin, Aleksandr

Czeriepnin Aleksandr Nikołajewicz, *8 I 1899 Petersburg, †29 IX 1977 Paryż, syn Nikołaja, rosyjski kompozytor i pianista. Otoczony od dzieciństwa profesjonałami i miłośnikami muzyki, zaczął komponować na długo przed podjęciem jakiejkolwiek systematycznej nauki muzyki (dziecięce utwory fortepianowe Czeriepnina były w latach 20. wydawane w Paryżu, m.in. w zbiorze Bagatelles). Szczególne znaczenie dla rozwoju muzycznych zdolności Czeriepnina miały kontakty jego rodziców z Prokofiewem; panujący w domu rodzinnym kult tego kompozytora wywarł piętno na twórczości Czeriepnina. Systematyczną edukację muzyczną rozpoczął Czeriepnin u L. Kaszpierowej; podjęte w 1917 studia w konserwatorium w Petersburgu przerwał po kilku miesiącach wybuch Rewolucji Październikowej. Czeriepnin przeniósł się wówczas wraz z ojcem do Tbilisi, gdzie kontynuował naukę (m.in. u T. Ter-Stiepanowej) i gdzie wkrótce debiutował jako pianista. W 1921 opuścił Rosję i zamieszkał w Paryżu. Tu wznowił studia muzyczne u I. Philipe’a (fortepian) i P. Vidala (kompozycja). W 1922 recitalem w Londynie rozpoczął karierę pianistyczną, trwającą do późnych lat życia; wykonywał zwykle własne kompozycje. Początek europejskiego rozgłosu Czeriepnina jako kompozytora wiąże się z wystawieniem w 1923 w londyńskim Covent Garden Theatre baletu Ajanta’s Frescoes z udziałem Anny Pawiowej. W 1927 wielkie poruszenie w Paryżu wywołało prawykonanie I Symfonii Czeriepnina. W latach 1934–37 Czeriepnin podróżował dwukrotnie do Chin i Japonii, gdzie udzielał się m.in. jako pedagog oraz organizator życia muzycznego; założył firmę zajmującą się wydawaniem utworów młodych kompozytorów japońskich i chińskich; wówczas też poznał chińską pianistkę Lee Hsien Ming, którą następstwie poślubił. W latach 1949–69 był profesorem kompozycji i gry na fortepianie w De Paul University w Chicago, gdzie w 1950 osiadł. W 1958 przyjął obywatelstwo USA. W 1967 występował w Moskwie, Leningradzie i Tbilisi. Od 1969 przebywał na zmianę w Paryżu i Nowym Jorku, nadal koncertując.

Pierwsze utwory Czeriepnina, głównie fortepianowe (I Sonata, I Koncert), noszą wyraźne ślady wpływów wczesnego Prokofiewa oraz Rachmaninowa. W latach 20. wiązano nazwisko Czeriepnina z grupą kompozytorską zwaną École de Paris (obok m.in. B. Martinů, M. Mihalovici, T. Harsányi’ego i A. Honeggera). Śladem tych związków było podporządkowanie muzyki Czeriepnina estetyce umiaru i prostoty, jasności i lakoniczności wypowiedzi. Zarazem Czeriepnin odbiegł w swych utworach od neoklasycznego modelu brzmienia reprezentowanego przez tę grupę, czego wyrazem jest I Symfonia (1927), której II część napisana jest wyłącznie na perkusję i instrumenty smyczkowe, uderzane w korpus rezonansowy drzewcem smyczka. W tym też okresie zaczął kształtować się indywidualny styl Czeriepnina, wsparty oryginalnymi koncepcjami w dziedzinie organizacji materiału dźwiękowego i w zakresie faktury polifonicznej; skonstruowana przez Czeriepnina skala 9-stopniowa (c, des, es, e, f, g, as, a, h), stała się dlań zarazem źródłem nowych pomysłów co do sposobów budowania współbrzmień i ich następstw; ciekawe rozwiązania harmoniczne tej swoiście modalnej koncepcji obserwować można zwłaszcza w jego późnych partyturach. Czeriepnin stworzył również technikę „interpunktu” („punctus inter punctum”), w której pomiędzy dwa powiązane kontrapunktycznie głosy, umieszczone w odległych rejestrach, wprowadzona zostaje inna para kontrapunktujących linii. Technika ta umożliwiała stosowanie niekonwencjonalnie złożonych rozwiązań rytmicznych, nawiązujących do XIV-wiecznych taleae. W tonalności Czeriepnin łączył często elementy systemu dur-moll z elementami skali pentatonicznej, co można wiązać z faktem, iż poważne miejsce w jego twórczości zajmowała inspiracja muzyką i poezją Wschodu, zwłaszcza Chin, Japonii, Gruzji i krajów arabskich, ujawniona m.in. w The Lost Flute, operze The Farmer and the Nymph i w IV Koncercie fortepianowym.

Literatura: Aleksandr Czeriepnin A Short Autobiography, „Tempo” nr 130, 1979; Rasskazywajet A. Czeriepnin, oprac. G. Hajmowskij, „Sowietskaja Muzyka” XXXI, 1967, nr 8; W. Reich A. Tcherepnin, Bonn 1959, 2. wyd. 1970; N. Slonimsky Alexander Tcherepnin septuagenarian, „Tempo” nr 87, 1968/69; E.A. Arias A. Tcherepnin. A Bio-Bibliography, «Bio-Bibliography in Music» VIII, Westport (Connecticut) 1989; S. Alzestadt Fortiepiannyje koncerty A.N. Czeriepnina. Czerty stilej, St. Petersburg 1994; G. Wuellner The Piano Etudes of A. Tcherepnin, „The Journal of the American Liszt Society” 1994 nr 35.