Czeriepnin Aleksandr Nikołajewicz, *8 I 1899 Petersburg, †29 IX 1977 Paryż, syn Nikołaja, rosyjski kompozytor i pianista. Otoczony od dzieciństwa profesjonałami i miłośnikami muzyki, zaczął komponować na długo przed podjęciem jakiejkolwiek systematycznej nauki muzyki (dziecięce utwory fortepianowe Czeriepnina były w latach 20. wydawane w Paryżu, m.in. w zbiorze Bagatelles). Szczególne znaczenie dla rozwoju muzycznych zdolności Czeriepnina miały kontakty jego rodziców z Prokofiewem; panujący w domu rodzinnym kult tego kompozytora wywarł piętno na twórczości Czeriepnina. Systematyczną edukację muzyczną rozpoczął Czeriepnin u L. Kaszpierowej; podjęte w 1917 studia w konserwatorium w Petersburgu przerwał po kilku miesiącach wybuch Rewolucji Październikowej. Czeriepnin przeniósł się wówczas wraz z ojcem do Tbilisi, gdzie kontynuował naukę (m.in. u T. Ter-Stiepanowej) i gdzie wkrótce debiutował jako pianista. W 1921 opuścił Rosję i zamieszkał w Paryżu. Tu wznowił studia muzyczne u I. Philipe’a (fortepian) i P. Vidala (kompozycja). W 1922 recitalem w Londynie rozpoczął karierę pianistyczną, trwającą do późnych lat życia; wykonywał zwykle własne kompozycje. Początek europejskiego rozgłosu Czeriepnina jako kompozytora wiąże się z wystawieniem w 1923 w londyńskim Covent Garden Theatre baletu Ajanta’s Frescoes z udziałem Anny Pawiowej. W 1927 wielkie poruszenie w Paryżu wywołało prawykonanie I Symfonii Czeriepnina. W latach 1934–37 Czeriepnin podróżował dwukrotnie do Chin i Japonii, gdzie udzielał się m.in. jako pedagog oraz organizator życia muzycznego; założył firmę zajmującą się wydawaniem utworów młodych kompozytorów japońskich i chińskich; wówczas też poznał chińską pianistkę Lee Hsien Ming, którą następstwie poślubił. W latach 1949–69 był profesorem kompozycji i gry na fortepianie w De Paul University w Chicago, gdzie w 1950 osiadł. W 1958 przyjął obywatelstwo USA. W 1967 występował w Moskwie, Leningradzie i Tbilisi. Od 1969 przebywał na zmianę w Paryżu i Nowym Jorku, nadal koncertując.
Pierwsze utwory Czeriepnina, głównie fortepianowe (I Sonata, I Koncert), noszą wyraźne ślady wpływów wczesnego Prokofiewa oraz Rachmaninowa. W latach 20. wiązano nazwisko Czeriepnina z grupą kompozytorską zwaną École de Paris (obok m.in. B. Martinů, M. Mihalovici, T. Harsányi’ego i A. Honeggera). Śladem tych związków było podporządkowanie muzyki Czeriepnina estetyce umiaru i prostoty, jasności i lakoniczności wypowiedzi. Zarazem Czeriepnin odbiegł w swych utworach od neoklasycznego modelu brzmienia reprezentowanego przez tę grupę, czego wyrazem jest I Symfonia (1927), której II część napisana jest wyłącznie na perkusję i instrumenty smyczkowe, uderzane w korpus rezonansowy drzewcem smyczka. W tym też okresie zaczął kształtować się indywidualny styl Czeriepnina, wsparty oryginalnymi koncepcjami w dziedzinie organizacji materiału dźwiękowego i w zakresie faktury polifonicznej; skonstruowana przez Czeriepnina skala 9-stopniowa (c, des, es, e, f, g, as, a, h), stała się dlań zarazem źródłem nowych pomysłów co do sposobów budowania współbrzmień i ich następstw; ciekawe rozwiązania harmoniczne tej swoiście modalnej koncepcji obserwować można zwłaszcza w jego późnych partyturach. Czeriepnin stworzył również technikę „interpunktu” („punctus inter punctum”), w której pomiędzy dwa powiązane kontrapunktycznie głosy, umieszczone w odległych rejestrach, wprowadzona zostaje inna para kontrapunktujących linii. Technika ta umożliwiała stosowanie niekonwencjonalnie złożonych rozwiązań rytmicznych, nawiązujących do XIV-wiecznych taleae. W tonalności Czeriepnin łączył często elementy systemu dur-moll z elementami skali pentatonicznej, co można wiązać z faktem, iż poważne miejsce w jego twórczości zajmowała inspiracja muzyką i poezją Wschodu, zwłaszcza Chin, Japonii, Gruzji i krajów arabskich, ujawniona m.in. w The Lost Flute, operze The Farmer and the Nymph i w IV Koncercie fortepianowym.
Literatura: Aleksandr Czeriepnin A Short Autobiography, „Tempo” nr 130, 1979; Rasskazywajet A. Czeriepnin, oprac. G. Hajmowskij, „Sowietskaja Muzyka” XXXI, 1967, nr 8; W. Reich A. Tcherepnin, Bonn 1959, 2. wyd. 1970; N. Slonimsky Alexander Tcherepnin septuagenarian, „Tempo” nr 87, 1968/69; E.A. Arias A. Tcherepnin. A Bio-Bibliography, «Bio-Bibliography in Music» VIII, Westport (Connecticut) 1989; S. Alzestadt Fortiepiannyje koncerty A.N. Czeriepnina. Czerty stilej, St. Petersburg 1994; G. Wuellner The Piano Etudes of A. Tcherepnin, „The Journal of the American Liszt Society” 1994 nr 35.
Instrumentalne:
orkiestrowe:
I Symfonia, 1927
Magna mater na orkiestrę, 1927
II Symfonia, 1951
III Symfonia, 1952
Suita na orkiestrę, 1953
IV Symfonia, 1957
Divertimento na orkiestrę, 1957
Georgiana, suita na orkiestrę, 1959
Symphonic Prayer na orkiestrę, 1959
Russian sketches na orkiestrę, 1971
na instrument/y solo i orkiestrę:
I Koncert fortepianowy, 1920
Rhapsodie georgienne na wiolonczelę i orkiestrę, 1922
II Koncert fortepianowy, 1923
Concerto da camera na flet, skrzypce i orkiestrę kameralną, 1924
III Koncert fortepianowy, 1932
Suite georgienne na fortepian i orkiestrę smyczkową, 1938
IV Koncert fortepianowy, 1947
Koncert na harmonijkę ustną i orkiestrę, 1953
V Koncert fortepianowy, 1963
VI Koncert fortepianowy, 1965
kameralne:
I Kwartet smyczkowy, 1922
I Kwartet smyczkowy, 1926
Kwintet fortepianowy, 1927
Duo na skrzypce i wiolonczelę, 1932
Sonatina sportiva na saksofon i fortepian, 1939
Sonata da chiesa na wiolę da gamba i organy, lub na flet, zespół smyczkowy i klawesyn, 1966
Kwintet na instrumenty dęte blaszane, 1972
Kwintet na instrumenty dęte drewniane, 1976
Duo na 2 flety, 1977
na instrument solo:
I Sonata na fortepian, 1918
Bagatelles na fortepian, 1918
Sonatine romantique na fortepian, 1918
Showcase na fortepian, 1946
12 preludiów na fortepian, 1953
II Sonata na fortepian, 1961
utwory organowe, klawesynowe i na akordeon
Wokalne:
6 pieśni liturgicznych na chór a cappella, 1967
4 rosyjskie pieśni ludowe na chór a cappella, 1967
Wokalno-instrumentalne:
Le jeu de la Nativité na głosy solowe, chór, perkusję i orkiestrę smyczkową, 1945
Les douze na narratora i orkiestrę kameralną, sł. A. Błok, 1945
7 Chinese Folksongs na głos i fortepian, 1962
Vom Spass und Ernst, kantata na alt lub baryton solo i orkiestrę smyczkową, 1964
Msza na 3 głosy żeńskie, 1966
The Lost Flute na narratora, flet, harfę, fortepian i kwintet smyczkowy lub orkiestrę
Baptism cantata na chór i orkiestrę, 1972
Sceniczne:
Ajanta’s Frescoes, balet, wyst. Londyn 1923
Die Hochzeit der Sobeide, opera, libretto wg H. von Hofmannsthala, wyst. Wiedeń 1933
Ol-Ol, opera, libretto L. Andriejew, wyst. Weimar 1928; 2. wersja, wyst. Nowy Jork 1934
Training, balet, wyst. Wiedeń 1935
Der fahrende Schüler mit den Teufelbannen, balet, libretto wg H. Sachsa, 1937
Trepak, balet, wyst. Nowy Jork 1938
La légende de Razine, balet, wyst. Paryż 1941
Le déjeuner sur l’herbe, balet, wyst. Paryż 1945
L’homme à la peau de leopard, balet, II akt (pozostałe akty oprac. T. Harsányi i A. Honneger), libretto wg Sz. Rustaweliego, wyst. Monte Carlo 1946
Szota Rustaweli/L’homme à la peau de léopard, z A. Honeggerem i T. Harsànyim, choreogr. S. Lifar, wyst. Monte Cario 1946
La femme et son ombre, wyst. Paryż 1948
The Farmer and the Nymph, opera, libr. Siao-Yu, wyst. Aspen (Colorado), 1952
The Story of Ivan the Fool, przedstawienie radiowe, BBC 1968
Le gouffre, wyst. Norymberga 1969