Czartoryska Marcelina z Radziwiłłów, księżna, *18 V 1817 Podłużne na Polesiu, †5 VI 1894 Kraków, polska pianistka. Od 5. roku życia mieszkała na stałe w Wiedniu, gdzie rozpoczęła studia muzyczne u C. Czernego. W 1840 wyszła za mąż za znanego melomana, ks. Aleksandra Romualda Czartoryskiego, w 1845 zaangażowała się w prowadzenie salonu artystycznego w Hotelu Lambert w Paryżu. 26 V 1845 odbył się tam koncert dla emigrantów polskich, z udziałem Fryderyka Chopina i Antoniego Kątskiego. Czartoryska prawdopodobnie była już od 1844 uczennicą Chopina, a także jego przyjaciółką i opiekunką. W Wiedniu prowadziła działalność filantropijną na rzecz polskiej młodzieży studiującej na tamtejszym uniwersytecie i prawdopodobnie wspierała finansowo ruch antyaustriacki. Po marcowych rozruchach 1848 rząd austriacki uznał tę działalność za niebezpieczną i w kwietniu nakazał jej, poddanej cara Rosji z racji miejsca urodzenia, opuścić Cesarstwo Austriackie. Zamieszkała w Paryżu, podróżowała po Europie, w Edynburgu, Glasgow i Londynie spotykała się z mocno już schorowanym Chopinem, który 16 XI 1848 na zorganizowanym przez nią koncercie na rzecz weteranów Powstania Listopadowego zagrał publicznie ostatni raz. Obecna przy śmierci Chopina w 1849, zadbała o zachowanie pamiątek po kompozytorze, zebrała w specjalnym zeszycie poświęcone mu nekrologi, felietony i wspomnienia współczesnych z 29 dostępnych jej wówczas periodyków, w 1881 pamiątki te przekazała do Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie. Często podróżowała po Europie, dając koncerty, zawsze na cele dobroczynne, nieraz z udziałem wybitnych muzyków, takich jak F. Liszt, skrzypek H. Vieuxtemps, wiolonczelista A. Franchomme, i śpiewaczka P. Viardot-García. W latach 1856–58 kilkakrotnie odwiedzała Galicję, w 1858 osiadła na krótko w Krakowie, w 19 stycznia 1859 zorganizowała w sali redutowej Starego Teatru koncert na charytatywny, na którym debiutowała publicznie, grając ze skrzypkiem N. Biernackim Sonatę skrzypcową D-dur op.12 Beethovena i Koncert e-moll Chopina z W. Żeleńskim przy drugim fortepianie. W 1860 pod pretekstem knucia przeciwko legalnej władzy została zmuszona przez rząd austriacki do opuszczenia Krakowa. Wyjechała do Paryża, sprzedała położone na terenie zaboru rosyjskiego rodzinne posiadłości i w ten sposób przestała być poddaną cara Rosji. Od 1867 zamieszkała na stałe w Galicji, początkowo we Lwowie, a od 1869 w Krakowie. W swojej siedzibie, w Willi Decjusza na Woli Justowskiej, prowadziła salon muzyczny oraz w latach 1875–1886 drugi w rezydencji przy ul. Sławkowskiej 5. Z jej inicjatywy 19 marca 1871 S. Tarnowski wygłosił na UJ poświęcony Chopinowi wykład ilustrowany grą księżnej. Co pewien czas dawała publiczne koncerty dobroczynne w sali redutowej Starego Teatru, sali Knotza (Saskiej) i salach Sukiennic, zorganizowała w 1877 dwa koncerty historyczne poświęcone prezentacji muzyki polskiej z utworami Gorczyckiego, Gomółki, Chopina, Moniuszki i Dobrzyńskiego. Od 1876 była protektorką Towarzystwa Muzycznego, dzięki zabiegom dyplomatycznym u władz zaboru austriackiego utorowała drogę do otwarcia w 1888 Konserwatorium Towarzystwa Muzycznego w Krakowie. Po śmierci męża (1886) zaprzestała publicznych występów, poświęcając się działalności charytatywnej. Od ok. 1875 była członkinią (tercjarką) i do końca życia przełożoną III Zakonu, wspólnoty działającej przy klasztorze sióstr karmelitanek bosych w Krakowie, zwanej także Świeckim Trzecim Karmelem (obecnie Świecki Zakon Karmelitański). Uczestniczyła w pracach charytatywnych Konferencji św. Wincentego à Paulo oraz Sióstr Miłosierdzia na Kazimierzu. Była współfundatorką szpitala dziecięcego im. św. Ludwika i domu sióstr szarytek przy ul. Piekarskiej w Krakowie. Zyskała uznanie jako interpretatorka utworów Chopina, przekazująca styl wykonawczy swego mistrza. Z jej rad korzystali znani później na świecie polscy pianiści: N. Janotha i A. Michałowski. Pochowana na Cmentarzu Rakowickim w szatach zakonnych tercjarki karmelitańskiej.
Literatura: S. Tarnowski Księżna Marcelina Czartoryska, Kraków 1895 (http://polona.pl/item/ksiezna-marcelina-czartoryska,Njc4NjkOMTM/3/#info:metadata); J. Reiss Najsławniejsza uczennica Szopena, „Ilustrowany Kurier Codzienny” 26 VII 1937; Z. Kałuża Chopin i Marcelina Czartoryska, „Ruch Muzyczny” 1974 nr 17; K.M. Górski Księżna Marcelina Czartoryska, Kraków 1984; Z. Naliwajek La nécrologie de Chopin. L’album de la princesse Marcelina Czartoryska, w: La fortune de Frédéric Chopin, red. F. Claudon, Paryż 1994; J. Skarbowski Sylwetki pianistów polskich, t. 1, Rzeszów 1996; J. Lenkiewiczowa Księżna Marcelina Czartoryska inicjatorka założenia „Pokoju z pamiątkami po Chopinie” w Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, w: Rocznik Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Wrocław R. 43 (1998); S. Dybowski: Słownik pianistów polskich, Warszawa 2003; A. Gabryś Salony krakowskie, Kraków 2006; Z. Wojtkowska Wnuczka Chopina po tonie, Marcelina z Radziwiłłów Czartoryska, w: Saga rodu Czartoryskich, Warszawa 2020; Św. Rafał Kalinowski założyciel laikatu karmelitańskiego (https://karmel.pl/zalozyciel-laikatu-karmelitanskiego).
