Curz, Daniel

Curz [kurc], także Curtz, Kurz, Kurtz, Daniel (Daniele), *23 XII 1753 Wenecja, †po 1822 prawdopodobnie Żytomierz, francuski tancerz, baletmistrz, choreograf i nauczyciel tańca alzackiego pochodzenia. Jego ojcem był wspominany przez G. Casanovę, ceniony skrzypek Andreas (Andrea) Curz, związany wcześniej z orkiestrami w Wenecji, a w latach 1753–74 z nadworną orkiestrą operową i baletową N. Jommellego w Stuttgarcie i Ludwigsburgu. Starszą siostrą Daniela była tancerka Caterina Curz, jedna z metres księcia wirtemberskiego Karola Eugeniusza, a z czasem „prima balerina seria” w Nouvo Regio Ducal Teatro alla Scala w Mediolanie i innych teatrach włoskich. Uczył się początkowo w stuttgarckiej szkole tańca i praktykował zapewne w tamtejszych słynnych przedstawieniach J.-G. Noverre’a, wielkiego francuskiego choreografa i reformatora baletu. Potem – jak twierdził – szkolił się jeszcze w paryskiej Académie de Danse. Stamtąd trafił do zespołu kierowanego przez V. Campioniego w King’s Theatre w Londynie (1769–70), w którym występowała też wtedy jego siostra Caterina. Po powrocie do rodziny w Ludwigsburgu tańczył krótko w balecie tamtejszego Hofschloßtheater pod kierownictwem baletmistrza L.-A. Dauvigny’ego (1770–71). Następnie był solistą przedstawień baletowych G. Angioliniego, pracując z nim najpierw w weneckim Teatro San Benedetto (1772–73), a następnie również na wiedeńskich scenach Burgtheater i Kärntnerthortheater (1774–75). Po wyjeździe Angioliniego do Petersburga pracował jeszcze krótko w Wiedniu z baletmistrzem S. Galletem, a jesienią 1776 podjął pracę solisty baletu w Warszawie. W 1777 zadebiutował tu także jako choreograf wystawiając balety: Les Nymphes wg Angioliniego i Adèle de Ponthieu wg Noverre’a na scenie ówczesnego teatru w pałacu Radziwiłłowskim. W tym samym roku afiliował się w Warszawie do francuskiej loży wolnomularskiej „Doskonałego Milczenia”, w której był notowany później jako mistrz obrzędów. W 1778, w związku z zawieszeniem przedstawień warszawskiej antrepryzy, która pozbawiona możliwości dalszego korzystania z pałacu Radziwiłłowskiego oczekiwała na zbudowanie nowego gmachu teatru na placu Krasińskich, postanowił szukać zajęcia na scenach włoskich, gdzie karierę robiła jego siostra. Występował u jej boku i wespół ze wspomnianym Galletem w Teatro Civico w Alessandrii (1779), ale też sam zrealizował tam niewielki balet komiczny Il feudatario ingannato. Na przełomie lat 1779/80 był notowany ponownie w Teatro San Benedetto, tańcząc teraz pod kierunkiem i w baletach D. Ricciardiego; tu także u boku swojej sławnej siostry.

W 1780 na polecenia króla Stanisława Augusta został ponownie sprowadzony do Warszawy jako solista „primo serio”, „baletmistrz Jego Królewskiej Mości” i nauczyciel zorganizowanej wówczas szkoły tańca przy nowym Teatrze na placu Krasińskich. Pełnił te funkcje w latach 1780–85 (od 1783 także jako antreprener teatru w spółce z W. Bogusławskim), a potem nadal w latach 1786–94 w nowym zespole Tancerzy Narodowych Jego Królewskiej Mości, którym przez pierwsze trzy lata kierował wspólnie z francuskim baletmistrzem F.G. Le Doux. Występował też sporadycznie jako aktor w przedstawieniach komediowych dla króla w Łazienkach. Współpracował m.in. z Bogusławskim i kompozytorem Janem Stefanim przy historycznej realizacji ich śpiewogry narodowej Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale, dodając na koniec przedstawienia patriotyczną scenę taneczną pt. Werbunek własnego autorstwa (1794). Potem, jak twierdził, w stopniu kapitana brał udział w powstaniu kościuszkowskim. Po upadku Rzeczypospolitej postanowił wyjechać z rodziną i kilkorgiem warszawskich tancerzy do Lwowa, odwiedzając po drodze internowanego w Grodnie króla, gdzie wszyscy zabiegali bezskutecznie o należne im zaległe wynagrodzenia, ale otrzymali jedynie cenne prezenty i środki na pokrycie dalszej podróży.

W latach 1795–97 współpracował jako tancerz i baletmistrz z konkurującymi ze sobą antrepryzami teatralnymi F.H. Bulli i Bogusławskiego we Lwowie, gdzie wznowił kilka swoich warszawskich baletów. Później udzielał tam jedynie prywatnych lekcji tańców w zamożniejszych domach i na pensjach, a w latach 1804–05 dojeżdżał też do Beńkowej Wiszni jako nauczyciel tańca w domu Fredrów. Od 1809 uczył z kolei dzieci marszałka szlachty guberni podolskiej, generała J. Dziekońskiego w Morachwie, a w latach 1815–22 pracował jako nauczyciel tańców w Gimnazjum Podolskim w Winnicy. Był trzykrotnie żonaty. W 1776 przyjechał do Warszawy z nieznaną bliżej żoną Cecilią, która zmarła jednak w 1777. Krótko potem związał się z polską tancerką Anną Smalską i w 1778 miał z nią syna, ale ich dalsze losy nie są znane. Trzecią jego żoną została ok. 1787 ceniona już wcześniej austriacka solistka baletu warszawskiego Eva Schinagel, z którą miał pięcioro dzieci; wszyscy oni byli notowani jeszcze w 1822 w dokumentach pozostałych po winnickim Gimnazjum Podolskim. Zmarł prawdopodobnie tego roku lub krótko potem w Żytomierzu, gdzie zamieszkiwał z rodziną w latach swojej pracy pedagogicznej w Winnicy.

Był najważniejszym twórcą polskiego teatru baletowego XVIII w. Jako wychowanek wielkich europejskich choreografów reformatorów, twórców teatru baletowego, Noverre’a i Angioliniego, propagował przede wszystkim wyznawany przez nich gatunek baletu z akcją. W swoich realizacjach sięgał do popularnych motywów literackich i mitologicznych, wyrażając ich treści środkami pantomimy baletowej. Tworząc je, współpracował najczęściej z warszawskim skrzypkiem, kompozytorem i repetytorem baletowym Antonim Hartem, ale też z Janem Stefanim. Jako choreograf był niezwykle płodny, stworzył ponad 80 baletów heroicznych i komicznych oraz rodzajowych divertissements, a także wiele tańców w przedstawieniach operowych. Jako pierwszy wprowadzał też na scenę baletową polskie tańce ludowe (Krakowiacy i Kozacy). Zyskał uznanie króla Stanisława Augusta i często był przez niego nagradzany okolicznościowymi prezentami, a jego balety cieszyły się dużym powodzenie i niektóre z nich wznawiano w Warszawie jeszcze w latach 1803–10. Założył też na polecenie króla i prowadził przy teatrze na placu Krasińskich w Warszawie pierwszą szkołę tańca, zaś pod koniec życia był cenionym nauczycielem tańców we Lwowie i na Podolu; uczył m.in. młodego Aleksandra Fredrę.

Literatura: Opisy formularne Daniela Kurtza, nauczyciela tańców w Gimnazjum Podolskim Winnickim, 1817 i 1822, Archiwum Kuratorii Wileńskiej X. A. Czartoryskiego (rękopis), Biblioteka Uniwersytecka, Wilno; T. Wiel I teatri musicali veneziani del settecento, Venezia 1897; L. Bernacki Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, Lwów 1925; K. Wierzbicka Źródła do historii teatru warszawskiego od roku 1762 do roku 1833, cz. I, Wrocław 1951; K. Wierzbicka-Michalska Sześć studiów o teatrze stanisławowskim, Wrocław 1967; J. Kott (redakcja) Teatr Narodowy, 1765–1794, Warszawa 1967; P. Chynowski Wenecjanin, Polak z wyboru, „Życie Warszawy” 1983, nr 305; A. Żórawska-Witkowska Muzyka na dworze i w teatrze Stanisława Augusta, Warszawa 1995; B. Mamontowicz-Łojek Tancerze króla Stanisława Augusta, 1774-1798, Warszawa 2005; J. Komorowski Daniel Curz, lata szkolne, „Pamiętnik Teatralny”, 2018 nr 4;  P. Chynowski Daniel Curz [https://archiwum.teatrwielki.pl/baza/-/o/daniel-curz/1349290/20181, data dostępu: 12.02.202].