Croce, Giovanni

Croce [kr’oczɛ] Giovanni, loanne a Cruce Clodiensis, zw. także Chiozzotto od m. Chioggia, *ok. 1557 Chioggia (k. Wenecji), †15 V 1609 Wenecja, włoski muzyk i kompozytor, ksiądz. Muzyki uczył się pod kierunkiem G. Zarlina w Wenecji, gdzie w 1565 został śpiewakiem w prowadzonej przez niego kapeli przy bazylice św. Marka. W 1594 Croce został tamże wicekapelmistrzem, a od 1603 aż do śmierci działał jako kapelmistrz. W latach 1595–1605, za doży H. Grimaniego, często zlecano Crocemu pisanie muzyki do urządzanych widowisk.

Croce jest jednym z najwybitniejszych reprezentantów szkoły weneckiej i pierwszym kompozytorem, który wprowadził styl koncertujący do muzyki religijnej, przeważającej ilościowo w jego spuściźnie. Na ogół jednochórowe utwory religijne Crocego są bliższe stylistycznie twórczości Palestriny niż ówczesnych kompozytorów weneckich; Croce sięga nawet do techniki szkół niderlandzkich, jak np. w Magnifikacie (1605). Bardziej współcześnie pisana jest muzyka polichóralna. W utworach tych kompozytor kładzie nacisk na uproszczenie polifonii, częstsze stosowanie homorytmii, dba o pełnię brzmienia całego zespołu. W księdze 1 motetów 8-głosowych (1594) naśladuje wczesny styl G. Gabrielego; również podobnie jak G. Gabrieli wprowadza głosy instrumentów bez wyodrębnienia ich partii, dublują one tylko głosy wokalne. W tym zbiorze po raz pierwszy na terenie muzyki religijnej wydrukowana została partitura pro organo, zwana tu spartidura. Jest to zapis najniższych głosów każdego chóru (na 2 systemach pięcioliniowych; czasem zaznaczony jest krzyżyk lub bemol ponad systemem liniowym). Wcześniejsze partitury Crocego, o których wspomina on w przedmowie do tegoż zbioru, nie zachowały się. Polichóralne utwory Crocego są typowe dla weneckiego stylu z końca XVI w. Charakteryzują się zróżnicowanym brzmieniem chórów, a przez częstą ich przemienność eksponują barwę brzmienia; charakterystyczne jest też stosowanie przemienności metrum, przy czym metrum nieparzyste często wiąże się z homorytmią; każdemu z chórów towarzyszą osobne organy.

W swoim ostatnim zbiorze Sacre Cantilene concertate (1610) Croce wprowadza typową już technikę koncertującą, która prezentuje wyższy w stosunku do utworów G. Gabrielego stopień rozwoju. Kompozytor operuje tu 3–6 głosami solowymi, 4-głosowym chórem ripieni i basso continuo, które jednakże jest jeszcze całkowicie uzależnione od rytmiki głosów wyższych, w typie basso continuo Viadany. Przez ścisłe, oparte na podziale tekstu, rozgraniczenie partii solowych i partii chóralnych Croce stworzył nowy typ koncertu kościelnego, który bardzo rozpowszechnił się w XVII w.; jest to tzw. wenecki koncert rondowy, w którym rolę refrenu odgrywa powtarzany ustęp tekstu wykonywany przez zespół tutti sylabicznie i homorytmicznie, natomiast rolę kupletów — ustępy solistów utrzymane w technice koncertującej, bogato zdobione, z częstym użyciem imitacyjnego duetu przechodzącego w pochody równoległych konsonansów niedoskonałych. Partie solowe niewirtuozowskie u Crocego mają melodykę niewyzwoloną jeszcze od struktury polifonicznej.

Twórczość świecka Crocego jest bardzo wielostronna: od canzonett 3–4-głosowych poprzez Mascarate 4–8-głosowe, madrygały 5–6-głosowe do Sonetti penitentiali, które przyniosły mu wielką sławę, osiągnęły kilka wydań, a nawet przetłumaczone na łacinę były drukowane w Londynie. Madrygały Crocego określane są czasem jako konserwatywne; kompozytor nie posługuje się śmielszymi rozwiązaniami harmonicznymi, zwraca natomiast uwagę na elegancję i wdzięk (grazia), stąd spokojny przebieg utworu, nawet przy tekstach bardziej emocjonalnych. Croce osiąga ten styl za pomocą diatonicznej melodyki, żywej rytmiki i kontrastowania grup głosowych oraz technik polifonicznych z prostszą fakturą homorytmiczną, która zdecydowanie przeważa, a w canzonettach oscyluje nawet w kierunku homofonii. Często różnica pomiędzy canzonettą a madrygałem jest u Crocego minimalna.

Dwie zachowane komedie madrygałowe Mascarate piacevoli... i Triaca musicale... (triaca — powszechnie znane w średniowieczu uniwersalne lekarstwo), pisane do tekstów w dialekcie weneckim, to pełna humoru, nieraz satyryczna, galeria typów z Wenecji i okolic: żebraczka, rybak zachwalający swój towar, handlarz z Burano, wieśniak z Friuli, a także tzw. magnifici czyli arystokracja wenecka. Muzycznie jest to szereg canzonett pomyślanych przede wszystkim jako żart, nieco bardziej skomplikowanych technicznie niż madrygały Crocego, z dużym udziałem motywów ludowych, parlandowego solo i efektów malarstwa dźwiękowego. Stylistycznie reprezentują one ten sam typ co analogiczne utwory A. Striggia i O. Vecchiego.

Literatura: L. Torri Giovanni Croce, „Rivista Musicale Italiana” XVI, 1906; A. Einstein The Italian Madrigal, 3 t., Princeton 1949, przedr. 1970; D. Arnold Giovanni Croce and the Concertato Style, „The Musical Quarterly” XXXIX, 1953; D. Arnold Croce and the English Madrigal, „Music and Letters” XXXV, 1954; D. Arnold Ceremonial Music in Venice at the Time of the Gabrielis, „Proceedings of the Royal Musical Association” LXXXII, 1955/56; L. Putz Die Tonsymbolik im Madrigalwerk Giovanni Croce, «Grazer Musikwissenschafliche Arbeiten» II, Graz 1976; D. Arnold Giovanni Gabrieli and the Music of the Venetian High Renaissance, Nowy Jork 1980; D. Bryant The Cori spezzati of St. Mark’s. Myth and Reality, „Early Music History” I, 1981; D.J. Gustafson Giovanni Croce’s Mascarate piacevoli et ridicolose per il camevale. A Contextual Study and Critical Edition, dysertacja University of Minnesota, 1992; L. Davey Giovanni Croce’s Poetic Choices, w: Il madrigale oltre il madrigale. Dal Barocco al Novecento: destino di una forma e probierni di analisi, red. A. Colzani, A. Luppi, M. Padoan, «Contributi Musicologici del Centro Ricerche dell’Antiquae Musicae Italicae Studiosi Como» VIII, Como 1994; J.C. Bettley The Office of Holy Week at St. Mark’s, Venice, in the Late 16th Century, and the Musical Contributions of Giovanni Croce, „Early Music” XXII, 1994.