Charpentier, Marc-Antoine

Charpentier Marc-Antoine, *ok. 1634 lub później Paryż, †24 II 1704 Paryż, francuski kompozytor. Pochodził z rodziny artystów malarzy. Do lat 70. niewiele jest danych o jego życiu. Wiadomo jedynie, że przebywał przez jakiś czas w Rzymie (dokąd wybrał się podobno z zamiarem studiowania malarstwa), a uczniem G. Carissimiego był co najmniej w 1atach 1662–67. Do Paryża powrócił jako całkiem uformowany muzyk przed 1672, gdyż w tym właśnie roku wystawiono tam komedię Moliera La Comtesse d’Escarbagnas z jego muzyką. Odtąd Charpentier współpracował jako kompozytor z teatrem Moliera, a po jego śmierci (1673) z Comédie Française do ok. połowy lat 80. Równocześnie od ok. 1672 datują się kontakty Charpentiera z Marie de Lorraine, księżną de Guise, kuzynką króla, u której Charpentier piastował do 1688 stanowisko maître de musique. W latach 1679–81 Charpentier komponował i prawdopodobnie dyrygował utworami religijnymi podczas prywatnych mszy u delfina. Ważnym wydarzeniem w życiu Charpentiera było objęcie ok. 1680 jeszcze jednego stanowiska – kompozytora i maître de musique przy kościele jezuickim St-Louis oraz w jezuickim College Louis-le-Grand. Dla tego kościoła, będącego jednym z ważniejszych centrów muzycznych Paryża, Charpentier skomponował większość swej muzyki religijnej. Szczyt kariery Charpentiera stanowiło otrzymanie w 1698 stanowiska maître de musique w St. Chapelle du Palais. Stanowisko to sprawował do końca życia.

Charpentier jest pierwszym i jedynym kompozytorem francuskim piszącym oratoria łacińskie. 22 utwory Charpentiera, współcześnie nazywane oratoriami (H.E. Smither), nie wykazują cech charakterystycznych dla kompozycji pisanych we Włoszech w 2. połowie XVII w., lecz przejawiają cechy typowe dla rzymskiego oratorium z połowy stulecia, głównie z kręgu G. Carissimiego, D. Mazzocchiego i M. Marazzolego; były to więc utwory o dużo mniejszych rozmiarach, zazwyczaj 1-częściowe (tylko 9 jest 2-częściowych) oraz z tekstem łacińskim; niektóre funkcjonowały jako motety wykonywane podczas mszy lub po zakończeniu mszy, a większość z nich opiera się na tekstach związanych ściśle z kalendarzem liturgicznym. Ogólną koncepcję dzieła określa się dziś w oratoriach Charpentiera jako konserwatywną, natomiast użyte środki stylistyczne uważa się za nowatorskie (H.E. Smither). Mimo wyraźnych wpływów Carissimiego środki te stanowią jednak wypadkową skrzyżowania ówczesnej twórczości francuskiej i włoskiej. Zaznacza się to na terenie recytatywu, w którym linia melodyczna prowadzona jest czasami po dźwiękach rozłożonego akordu lub zawiera progresyjne figury prowadzone na sposób Carissimiego. Z drugiej jednak strony bardzo zróżnicowany rytm, szeroki ambitus i stosunkowo duża ilość skoków interwałowych właściwych dla récit wskazują na oddziaływanie muzyki Lully’ego. W oratoriach Charpentiera historycy muzyki (H.W. Hitchcock) wyróżniają – w zależności od struktury tekstu – dwa typy arii. Pierwszy typ to arie afektowane, oparte na tekstach niewierszowanych, wprowadzane w ważnych dramatycznie momentach przebiegu oratorium; mają one budowę o następujących schematach: ABA, ABA¹, ABACA lub jeszcze inny układ o strukturze rondowej. Cząstka A wyraża zazwyczaj podstawowe uczucie, dominujące w całej arii; ma ona zawsze śpiewną melodykę, kontrastującą z recytatywną melodyką pozostałych cząstek. Drugi typ to aria poetycka oparta na tekście wierszowanym lub przynajmniej jasno rozczłonkowanym, zwykle utrzymana w formie tańca, często menueta, posiada więc formę 2-częściową, przy czym każda z części jest powtarzana. Ważną rolę odgrywają w oratoriach Charpentiera ustępy ansamblowe, w których kompozytor w sposób mistrzowski charakteryzuje poszczególne osoby (np. kłótnię dwóch kobiet w Judicium Salomonis). Równie ważną funkcję pełni chromatyka, która w oratoriach Charpentiera występuje w znacznie większej mierze niż we współczesnych oratoriach włoskich. Chóry pełnią rolę narratora lub komentatora wydarzeń, biorą udział w akcji jako zbiorowość lub mają funkcję konkludującą, podsumowującą. Rola chóru jest więc u Charpentiera bardzo podobna do tej, jaką spełnia on w oratoriach Carissimiego. Podstawowa różnica polega na rodzaju środków technicznych, faktura partii chóralnej u Charpentiera jest bowiem zbliżona do faktury wielkiego motetu francuskiego z 2. połowy XVII w. Chóry są zatem wielkimi konstrukcjami wokalno-instrumentalnymi z dużym udziałem techniki koncertującej i polifonicznej (przede wszystkim imitacyjnej). Podczas gdy u Carissimiego przeważa homorytmia, u Charpentiera jest ona tylko jedną ze stosowanych technik. W partii chóralnej kompozytor często wprowadza również technikę alternowania w najrozmaitszych zestawieniach: od typowej faktury polichóralnej poprzez przemienność z solistą lub grupą solistów aż do przemienności chóru z zespołem instrumentalnym. Ten ostatni pełni bardzo ważną rolę w oratoriach Charpentiera; kompozytor nie ogranicza się bowiem do akompaniamentu instrumentalnego w partiach wokalnych, lecz w przebiegu utworu wprowadza – oprócz ritornelów – instrumentalne ustępy, sinfonie o charakterze wyraźnie programowym (np. wstęp do 2. części Judicium Salomonis). W niektórych utworach występują 2 zespoły instrumentalne (Caecilia virgo et martyr).

Wśród kilkuset utworów religijnych, poza oratoriami, wyróżniają się utwory ceremonialne w postaci wielkich motetów o bogatej wokalno-instrumentalnej obsadzie, składające się z szeregu ustępów chóralnych, instrumentalnych, ansamblowych, solowych, zarówno o charakterze récits jak i bardziej śpiewnych. Znamienną dla muzyki francuskiej cechą jest struktura rondowa niektórych utworów. Charpentier wprowadza również utwory o budowie 3-częściowej lub wieloczęściowej, symetrycznej. Małe motety pisane najczęściej na 3 głosy niższe, tzn. ATB, świadczą również, że Charpentier przewyższa swych współczesnych pomysłowością i technicznym zaawansowaniem. W mszach kompozytor rozwinął znacznie technikę polifoniczną; napisał ich tylko 12, ale roztoczył tam całą paletę swych środków kompozytorskich: od utworów niezwykle prostych na głos solowy i chór 1-głosowy aż po wielką, koncertującą mszę polichóralną o unikalnym w ówczesnej muzyce francuskiej rozmachu. Innym wyjątkowym przykładem jest msza czysto instrumentalna, w której kompozytor założył naśladowanie rejestrów klasycznego typu organów francuskiech (Messe pour plusieurs instruments au lieu des orgues).

W krótkim traktacie Régles de composition Charpentier omawia i tłumaczy używanie niecodziennych i nieobiegowych rozwiązań harmonicznych, takich jak równoległe kwinty, zwiększone akordy sekstowe, zwiększone oktawy, ukośne brzmienia i inne. Jednakże tego typu niekonwencjonalne rozwiązania mogą być według Charpentiera usprawiedliwione wyłącznie treścią tekstu słownego.

Bardzo mało utworów Charpentiera było opublikowanych za życia kompozytora. Są to: tragedia Medée (Paryż 1694), airs z komedii Circé (Paryż 1676), jedna księga motetów z towarzyszeniem instrumentów (Paryż 1709); ponadto pojedyncze airs opublikowane zostały w zbiorach z lat: 1695, 1704, 1722, 1730 i 1734 oraz w zbiorze Nouveau Mercure Galant (Paryż 1678). Kompozycje Charpentiera przetrwały do naszych czasów głównie w postaci autografów zebranych w 28 foliałach pt. Mélanges autographes (Paryż, Bibliothèque Nationale) oraz w kopiach Brossarda (Collection Brossard) i innych rękopisach zachowanych w bibliotekach Paryża, Wersalu i Awinionu.

Literatura: J.F. Lalloulette Histoire et abrégé des ouvrages latins, italiens, et françois pour et contre la comédie et l'opéra, Paryż 1697; H. Quittard Note sur un ouvrage inédit de Marc-Antoine Charpentier, „Zeitschrift der Internationalen Musikgesellschaft” VI, 1904/05; G. de Froberville L’Actéon de Marc-Antoine Charpentier, „Revue Belge de Musicologie” IX, 1928; K. Nef Das Petrus-Oratorium von Marc-Antoine Charpentier und die Passion, „Jahrbuch der Musikbibliothek Peters” 1930; L. de La Laurencie Un opéra inédit de Marc-Antoine Charpentier, „Revue de Musicologie” XIII, 1932; C. Crussard Un musicien français oublié Marc-Antoine Charpentier 1634–1704, Paryż 1945; Y. Rokseth Un Magnificat de Marc-Antoine Charpentier, „Journal of Renaissance and Baroque Musie” I, 1946/47; M. Barthélemy Notes sur Marc-Antoine Charpentier, „Revue Belge de Musicologie” VII, 1953; A. Gastoué Notes sur les manuscrits et sur quelques oeuvres de Marc-Antoine Charpentier, w księdze pamiątkowej L. de La Laurencie, Paryż 1953; C.H. Barber The Liturgical Music of Marc-Antoine Charpentier, t. 2, dysertacja, Harvard University (Massachusetts) 1955; H.W. Hitchcock The Latin Oratorios of Marc-Antoine Charpentier, „The Musical Quarterly” XLI, 1955; H.W. Hitchcock The Instrumental Music of Marc-Antoine Charpentier, „The Musical Quarterly” XLVII, 1961; J.P. Dunn The „Grands Motets” of Marc-Antoine Charpentier, t. 2, dysertacja, State University of Iowa 1962; F. Raguel Marc-Antoine Charpentier, w księdze pamiątkowej K.G. Fellerera, Ratyzbona 1962; C.H. Barber Les oratorios de Marc-Antoine Charpentier, RFMC III, 1963; F. Kaufmann Marc-Antoine Charpentier und sein „Te Deum”, „Musica Sacra” LXXXV, 1965; R.W. Lowe Marc-Antoine Charpentier, compositeur chez Molière, w: «Les études classiques» XII, 1965; R.W. Lowe Marc-Antoine Charpentier et l’opéra de collège, Paryż 1966; W. Kolneder Die „Règles de composition” von Marc-Antoine Charpentier, w księdze pamiątkowej J. Müller-Blattaua, «Saarbrücken Studien zur Musik» I, Kassel 1966; B. Nielsen Les grands oratorios bibliques de Marc-Antoine Charpentier, „Dansk aarbog für musikforsking” V/VI, 1966/67; G. Massenkeil Marc-Antoine Charpentier als Messenkomponist, w: Colloquium amicorum, księga pamiątkowa J. Schmidt-Görga, Bonn 1967; L. Ruff Marc-Antoine Charpentier „Règles de composition”, „The Consort” XXIV, 1967; H.W. Hitchcock Deux nouveaux manuscrits de Marc-Antoine Charpentier, „Revue Belge de Musicologie” LVIII, 1972; H.W. Hitchcock Problèmes d’édition de la musique de Marc-Antoine Charpentier pour „Le Malade imaginaire”, „Revue Belge de Musicologie” LVIII, 1972; H.E. Smither A History of the Oratorio, t. 1, Chapel Hill, 1977; J.A. Sadie Charpentier and the Early French Ensemble Sonata, „Early Music” VII, 1979; H.W. Hitchcock Les oeuvres de Marc Charpentier. Catalogue raisonné, «La Vie Musicale en France sous Les Rois Bourbons», Paryż 1982; H.W. Hitchcock Marc-Antoine Charpentier, Oksford 1990; C. Cessac Marc-Antoine Charpentier, Paryż 1988, tłum. ang. E.Th. Glasgow, Portland (Oregon) 1995; F. Wesołowski Aktèon/Actéon Marc-Antoine Charpentier, «Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej we Wrocławiu» nr 58, 1991; J. Lowe The Psalm Settings of Marc-Antoine Charpentier, dysertacja University of Cambridge 1992; N. Cronk The Play of Words and Music in Marc-Antoine Charpentier’s Le malade imaginaire, „French Studies” XLVII, 1993; P.M. Ranum Vers une chronologie des oeuvres de Marc-Antoine Charpentier, Baltimore 1994; Ch. Whitfield Purcell et Charpentier. Deux opéras pastoraux en regard, „Ostinato rigore” V, 1995; G. Burgess The Chaconne and the Representation of Sovereign Power in Lully’s Amadis (1684) and Charpentier’s Médée (1693), w: Dance and Music in French Baroque Theatre. Sources and Interpretations, Londyn 1998.