Celtis, Celtes, Konrad, Conradus Protucius, Protacius, właściwie Konrad Bickel lub Pickel, *1 II 1459 Wipfeld n. Menem (k. Würzburga), †4 II 1508 Wiedeń, niemiecki humanista, pisarz i poeta.
Od 1477 lub 1478 studiował filozofię, filologię, retorykę i poezję na uniwersytecie w Kolonii, zaś od 1484 u Rudolfa Agricoli starszego w Heidelbergu; w latach 1485–87 przebywał w Erfurcie, Rostocku, Lipsku, Rzymie, Florencji, Bolonii i Ferrarze. W latach 1489–90 studiował matematykę i astronomię u Wojciecha z Brudzewa na Akademii Krakowskiej. Tu związał się silnie ze środowiskiem humanistów polskich, utrzymywał ścisłe kontakty, m.in. z F. Kallimachem i prowadził wykłady pozauniwersyteckie z zakresu retoryki oraz poetyki.
Ok. 1489 założył Sodalitas Litteraria Vistulana – stowarzyszenie zwolenników idei humanistycznych – w którym prowadzono dyskusje oraz omawiano przedstawienia teatralne i muzyczne; w skład stowarzyszenia wchodzili m.in. Wojciech z Brudzewa, Jan Sommerfeld starszy, Jan Beer-Ursinus, Wawrzyniec Korwin (Laurentius Corvinus).
Podobne stowarzyszenia zorganizował również w Moguncji, Wiedniu, Lubece i Budzie. Pobyt w Polsce wywarł duży wpływ na twórczość Celtisa, tu bowiem wykształcił się jego talent poetycki i nastąpiła krystalizacja techniki i stylu pisarskiego; w 1490 lub 1491 wyjechał z Krakowa. W latach 1492–97 był profesorem retoryki i poezji na uniwersytecie w Ingolstadt. W 1497 został powołany przez cesarza Maksymiliana I na uniwersytet wiedeński oraz mianowany nadzorcą cesarskiej biblioteki. W 1502 zorganizował i prowadził tamże uniwersyteckie Collegium Poetarum et Mathematicorum.
Celtis pozostawił po sobie dzieła o treści dydaktycznej i historycznej, dramaty, a zwłaszcza liczne utwory poetyckie (elegie, ody, epigramaty); niektóre z nich wiążą się tematycznie z jego pobytem w Krakowie. Ważniejsze zbiory: Quatuor libri amorum (Norymberga 1502), Libri odarum quatuor (Strasburg 1513). Znaczenie zachowały dwa jego dramaty: Ludus Dianae in modum comoediae coram Maximiliano (...) actus (1500, wystawiony 1501) i Laudes Maximiliani (1504). Celtis uważany jest za twórcę humanizmu niemieckiego; wpłynął na rozwój polskiej kultury humanistycznej i na ruch naukowo-literacki na przełomie XV i XVI w. Przyczynił się do powstania i rozwoju tzw. ody humanistycznej, która rozpowszechniła się w końcu XV w. i w XVI w. w szkołach łacińskich na terenie Niemiec, znajdując zastosowanie przede wszystkim w końcowych partiach dramatów szkolnych. Podczas wykładów o Horacym w Ingolstadt prezentował ody Horacego w 4-głosowym, homorytmicznym opracowaniu muzycznym dokonanym przez swego ucznia P. Tritoniusa. Podporządkowanie wszystkich głosów wymogom antycznego metrum stanowić miało urzeczywistnienie postulatów humanistów niemieckich, postulatów wywodzących się raczej z założeń filologicznych niż muzycznych odnośnie do nowego uporządkowania stosunków słowno- dźwiękowych. Wydany w 1507 w Augsburgu staraniem Celtisa zbiór 4-głosowych opracowań muzycznych ód Horacego (Melopoiae sive Harmoniae tetracenticae super XXII genera carminum heroicorum elegiacorum lyricorum et ecclesiasticorum hymnorum), o rytmice zgodnej ze strukturą metryczną (iloczasową) wybranych gatunków strof, cieszył się popularnością także w Polsce, gdzie zachowały się kantrafaktury niektórych pieśni oraz analogiczne opracowania innych poetów łacińskich (m.in. Boecjusza). Idee Celtisa propagował jego wybitny uczeń, śląski uczony Wawrzyniec Korwin, który w swych dwóch opublikowanych dziełach (Lipsk 1516, Wrocław 1521) zawarł przykłady muzyczne utrzymane w tym samym stylu.
Literatura: E. Klüpfel De vita et scriptis Celtis Conradus Protucius, 2 t., Fryburg Bryzgowijski 1827; F. Siarczyński O K. Celtisie, akademiku krakowskim, Czasopism naukowy Księgozbioru Publicznego im. Ossolińskich, Lwów 1830, z. 1; Ruith Leben und Wirken K. Celtis, Würzburg 1852; J. Aschbach Die früheren Wanderjahre des C. Celtis und die Anfänge der von ihm errichteten gelehrten Sodalitäten, «Sitzungsberichte der Philologisch-historischen Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien», t. 40, 1869; S. Koźmian Konrad Celtis, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, t. 5, 1869, przedruk w: Pisma wierszem i prozą, t. 2, Poznań 1872; K. Mecherzyński O pobycie w Polsce Konrada Celtisa i jego wpływie na rozbudzenie humanizmu, «Rozprawy Akademii Umiejętności Wydziału Filologii», t. 4, 1876; R. von Liliencron Die Chorgesänge des lateinisch-deutschen Schuldramas im 16. Jahrhundert, „Vierteljahrsschrift für Musikwissenschaft” 6, 1890; G. Bauch Deutsche Scholaren in Krakau in der Zeit der Renaissance..., „78 Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für Vaterländische Cultur”, 1900, odb. Wrocław 1901; J. Fijałek Niemcy w uniwersytecie krakowskim, „Pamiętnik Literacki” I, Lwów 1902; S. Fogel Celtis K. és a magyarországi humanisták, Budapeszt 1916; B. Nadolski K. Celtis w Polsce, „Ruch Literacki” 1931; Der Briefwechsel des K. Celtis, wyd. H. Rupprich, Monachium 1934; W. Ziembicki Konrad Celtis i jego pieśń o Wiśle, „Kuryer Literacko-Naukowy” 1935 nr 4, dodatek do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” nr 28; M. Friedberg Kultura polska a niemiecka, t. 2, Poznań 1946; R. Gansiniec Wkład czołowych przedstawicieli ziemi śląskiej w kształtowanie się myśli poznawczej i literatury polskiego Odrodzenia, w: Odrodzenie w Polsce. Materiały Sesji Naukowej PAN 25–30 października 1953, t. 2: Historia nauki, częśc 1, Warszawa 1956; A. Jelicz Konrad Celtis na tle wczesnego renesansu w Polsce, Warszawa 1956; L.W. Spitz C. Celtis. The German Arch-Humanist, Cambridge 1957; H. Barycz Alma Mater Jagellonica, Kraków 1958; I. Goleniszczew-Kutuzow Italianskoje wozdrożdienije i sławianskije litieratury XV–XVI wiekow, Moskwa 1963, wydanie polskie Odrodzenie włoskie i literatury słowiańskie wieku XV i XVI, tłumaczenie R. i W. Śliwowscy, Warszawa 1970; M. Seidlmayer Wege und Wandlungen des Humanismus, Getynga 1965; J. Nowak-Dłużewski Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Czasy Zygmuntowskie, 1966; M. Cytowska Od Aleksandra do Alwara. Gramatyki łacińskie w Polsce w XVI wieku, Wrocław 1968; K. Dedecius Deutsche und Polen. Botschaft der Bücher, Monachium 1971, wydanie polskie Polacy i Niemcy. Posłannictwo książek, Kraków 1973; W. Weintraub Łacińskie podłoże polskiej literatury XVI w., J. Pelc Europejskość i swoistość literatury polskiego renesansu, B. Otwinowska Cyceronianizm polski oraz W. Roszkowska Od „ludicium Paridis” (1502) do „Sądu Parysa” (1542). Glosa do dziejów staropolskiej kultury teatralnej, w: Literatura staropolska i jej związki europejskie, księdze VII międzynarodowego kongresu slawistów 1973 w Warszawie, red. J. Pelc, Wrocław 1973; Historia nauki polskiej, t. 6: Dokumentacja bio-bibliograficzna, Wrocław 1974; T. Michałowska Staropolska teoria genologiczna, Wrocław 1974; E. Sarnowska-Temeriusz Droga na Parnas. Problemy staropolskiej wiedzy o poezji, Wrocław 1974; S. Zabłocki Twórczość Celtisa jako źródło niektórych motywów poezji polsko-łacińskiej pierwszej połowy XVI wieku, w: Od prerenesansu do oświecenia, Warszawa 1976; M. Szyrocki Z dziejów powiązań literackich polsko-niemieckich w okresie od średniowiecza do baroku oraz J. Śląski Literatura staropolska a literatura starowęgierska, w: Literatura staropolska w kontekście europejskim, red. T. Michałowska i J. Śląski, Wrocław 1977; J. Pelc Europejskość i polskość literatury naszego renesansu, Warszawa 1984; E. Weber La musique mesurée à l’antique en Allemagne, Paryż 1974; K.-G. Hartmann Die humanistische Odenkomposition in Deutschland. Vorgeschichte und Voraussetzungen, Erlanger 1976; R. Pirker Beiträge zur Entwicklungsgeschichte der vierstimmigen Humanistenode, „Musicologica austriaca” 1, 1977; E.E. Lowinsky Humanism in the Music of the Renaissance, w: Proceedings of the Southeastern Institute of Medieval and Renaissance Studies: Durham, NC, 1978, red. F. Tirro, Durham1982, przedr. w: E.E. Lowinsky Music in the Culture of the Renaissance and Other Essays, red. B.J. Blackburn, Chicago 1989; R. Wieczorek Boezio e l’oda umanistica in Polonia, „Sodalium Voces” (Miscelanee Saggi Convegni; 24), Bolonia 1984; C. Rakowska-Jaillard Conrad Celtes, l’archihumaniste, et l’université de Cracovie, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny. Prace Romanistyczne”, z. 3 (139), 1991 z. 3; J. Robert Konrad Celtis und das Projekt der deutschen Dichtung. Studien zur humanistischen Konstitution von Poetik, Philosophie, Nation und Ich, Tübingen 2003; J.-D. Müller Maximilian und die Hybridisierung frühneuzeitlicher Hofkultur. Zum „Ludus Diane” und der „Rhapsodia” des Konrad Celtis, w: Kaiser Maximilian I. (1459–1519) und die Hofkultur seiner Zeit, red. S. Hartmann, F. Löser, Wiesbaden 2009; E. Zwolińska Melodie z rozprawy Wawrzyńca Korwina „Dialogus carmine & soluta oratione conflatus” i inne przykłady muzycznych komponentów humanistycznej sztuki wierszowania, w: Ars musica and its contexts in medieval and early modern culture, red. P. Gancarczyk, Warszawa 2016; G. McDonald Before Melopoiae: Conrad Celtis, Laurentius Corvinus, Arnold Wöstefeld and the Use of Music in the Teaching and Performance of Horace’s Metres around 1500, w: Horace Across the Media: Textual, Visual and Musical Receptions of Horace from the 15th to the 18th Century, red. K.A.E. Enenkel, M. Laureys, Leiden-Boston 2022.
